Τι είναι το τραύμα και ποια γεγονότα μπορούν να προκαλέσουν ένα ψυχικό τραύμα;

Η λέξη «τραύμα» προέρχεται από το αρχαιοελληνικό ρήμα «τιτρώσκω» που σημαίνει «πληγώνω». Η ιατρική έννοια του τραύματος είναι «η ξαφνική ή βίαιη λύση της συνέχειας των ιστών του δέρματος και συνήθως αιμορραγία» (Μπαμπινιώτης, 2004).

Σε επίπεδο φυσιολογίας, όταν κάποια πίεση ξεπεράσει τα όρια της αντοχής του σώματός μας, επέρχεται σωματικός τραυματισμός: οι τένοντες και οι μύες παθαίνουν θλάση, τα οστά σπάνε.

Ψυχικό τραύμα

Σε ψυχικό επίπεδο, όταν βιώνουμε ένα υπέρμετρα στρεσογόνο γεγονός, επιστρατεύονται μέσα μας όλες οι (ψυχικές) δυνάμεις, ώστε να επεξεργαστούμε, όσο το δυνατόν καλύτερα, αυτή την εμπειρία. Όταν οι προσπάθειές μας δεν επαρκούν, τότε δημιουργούνται εσωτερικά «ρήγματα». Ο τραυματισμός εγγράφεται ανεξίτηλα στη μνήμη, καθώς και στο σώμα μας, χωρίς να είμαστε σε θέση να τον ξεπεράσουμε.

Ποια γεγονότα όμως μπορούν να προκαλέσουν ένα ψυχικό τραύμα;

Ας αναλογιστούμε αν τα παραδείγματα που ακολουθούν στη συνέχεια αποτελούν τραυματικές εμπειρίες.

Τροχαίο ατύχημα-ληστεία-κακοποίηση κατα την παιδική ηλικία-σεισμός-πόλεμος. Ενδεχομένως, πολλοί από τους αναγνώστες μας απαντήσουν καταφατικά. Μπορούμε όμως να είμαστε βέβαιοι για την ορθότητα της κρίσης μας; Πιθανόν κάποιοι που είχαν παρόμοια βιώματα να τα επεξεργάσθηκαν ως ιδιαίτερα επιβαρυντικές εμπειρίες, και να μην είχαν μακροπρόθεσμες ψυχικές συνέπειες. Άλλοι, πάλι μπορεί να βιώσουν ακόμα και ένα ατύχημα, όπου έσπασαν απλώς το χέρι τους, ως τραυματική εμπειρία.

Η απάντηση στο ερώτημα δίνεται εύκολα, αν εστιάσουμε την προσοχή μας στην ενδοψυχική επεξεργασία που διενεργείται στο ίδιο το άτομο. Ποια βιώματα είναι δυνάμει τραυματικά είναι εντελώς υποκειμενικό και εξαρτάται από την προσωπικότητα του ατόμου, τον ψυχισμό του, από προηγούμενες εμπειρίες, καθώς και από τη μετέπειτα αντίδραση του περιβάλλοντός του.

Αφορμή ενός τραύματος είναι πάντοτε ένα πραγματικό, ιδιαίτερα στρεσογόνο γεγονός.

Αντίθετα με την ψυχαναλυτική παράδοση, δεν αποκαλούμε τραύματα τις εσωτερικές συγκρούσεις, ακόμα κι αν αυτές μπορεί να προκαλούν υπερβολικό άγχος.

Για παράδειγμα, το δίλημμα ενός νέου αν θα πρέπει να γίνει γιατρός, όπως ο πατέρας του, ή μουσικός, όπως του υπαγορεύει η κλίση του, δεν αποτελεί τραύμα αλλά εσωτερική σύγκρουση. Και η σύγκρουση αυτή μπορεί να προκαλέσει συμπτώματα, όπως κατάθλιψη ή κρίσεις πανικού, καθώς η επεξεργασία της διέπεται από διαφορετικούς κανόνες απ' ό,τι η επεξεργασία ενός τραυματικού γεγονότος.

Τραυματικά γεγονότα

Για να μας τραυματίσει ένα γεγονός, θα πρέπει να προκαλέσει έναν ασφυκτικό κλοιό που η Huber τον παρομοιάζει με τραυματική τανάλια. Όταν το σύστημα επεξεργασίας πληροφοριών του εγκεφάλου μας αξιολογήσει ένα στρεσογόνο γεγονός ως ακραίο κίνδυνο, προκαλείται ένα είδος υπερχείλισης: είναι σαν να τελειώνουν όλα, να χάνεται κάθε ελπίδα, να ανοίγεται ένα βάραθρο που κινδυνεύουμε να μας καταπιεί. Ο φόβος του θανάτου είναι τεράστιος. Στη συνέχεια ακολουθούν ορισμένα παραδείγματα:

1. Μια γυναίκα περιμένει αμέριμνα μέσα στο αυτοκίνητό της, μέχρι ο σηματοδότης να γίνει πράσινος. Ξαφνικά, ένας άγνωστος ανοίγει την πόρτα του οχήματος και την τραβά με βία προς τα έξω.

2. Κατά την προληπτική εξέταση μαστογραφίας, μια γυναίκα μαθαίνει ξαφνικά πως έχει καρκίνο και θα πρέπει να εγχειρισθεί άμεσα.

3. Ένας σύζυγος μαθαίνει ξαφνικά πως η γυναίκα του και η μητέρα των ανήλικων παιδιών του σκοτώθηκε σε τροχαίο ατύχημα.

4. Ένα παιδί είναι μάρτυρας πολυάριθμων ξυλοδαρμών της μητέρας του από τον πατέρα του.

5. Ένας πυροσβέστης αναγκάζεται να ανασύρει νεκρούς μετά από κατάρρευση κτιρίου λόγω σεισμού.

6. Ένα κοριτσάκι παρενοχλείται σεξουαλικά από έναν υπάλληλο σε παιδική κατασκήνωση.

7. Μια γυναίκα σκοτώνει τον επίδοξο βιαστή της στην προσπάθειά της να αμυνθεί.

Τα παραπάνω τυπικά παραδείγματα ακραίων εμπειριών που παρουσιάζουν κοινά χαρακτηριστικά: είναι απρόβλεπτες και βρίσκουν το άτομο εντελώς απροετοίμαστο, αβοήθητο και ανίκανο να αμυνθεί ή να δραπετεύσει. Τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά καθιστούν αυτές τις εμπειρίες δυνάμει τραυματικές.

Σύμφωνα με τους Fischer & Riedesser (1998), μια εμπειρία μπορεί να οδηγήσει σε τραύμα, όταν το άτομο νιώσει:

• ανίκανο να αμυνθεί
• αβοήθητο
• και χωρίς να είναι σε θέση να δραπετεύσει
• από ένα σοβαρό απειλητικό γεγονός
• το οποίο δεν είναι σε θέση να επεξεργαστεί με τη βοήθεια προηγούμενων εμπειριών του.

Τα κριτήρια αυτά υπογραμμίζουν τον υποκειμενικό χαρακτήρα του τραύματος που επισημάναμε και παραπάνω. Μια εμπειρία μπορεί να είναι τραυματική, τόσο για κάποιον που βρίσκεται στον ρόλο του θύματος όσο και για τον ίδιο τον θύτη (βλ. παράδειγμα 7).

Στο παράδειγμα 5, ο πυροσβέστης είναι απλός μάρτυρας του βίαιου θανάτου των άλλων, καθώς όμως έρχεται αντιμέτωπος με τις σκηνές αυτές, χωρίς να είναι ικανός να βοηθήσει, θεωρείται πιθανό να τραυματιστεί ψυχικά.

Παρεμφερή βιώματα είναι δυνατόν να στιγματίσουν ανεπανόρθωτα ή (και) να ανατρέψουν οριστικά τη ζωή ενός ατόμου.

Το παρόν άρθρο αποτελεί αδειοδoτημένο απόσπασμα από το βιβλίο Εισαγωγή στην ψυχοτραυματολογία και στην τραυματοθεραπεία που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πεδίο.