Επαγγελματικά ενδιαφέροντα και Σταδιοδρομία

Ακρόαση άρθρου......

Η μελέτη των επαγγελματικών ενδιαφερόντων κατέχει κεντρική θέση στη συμβουλευτική διαδικασία, καθώς αποτελούν έναν από τους σημαντικότερους δείκτες που καθοδηγούν την εκπαιδευτική και επαγγελματική πορεία του ατόμου. 

Στο έργο του Donald Super, τα ενδιαφέροντα εντάσσονται στη θεωρία Life-Span, Life-Space, συνδεόμενα με την επαγγελματική ανάπτυξη και την αυτοαντίληψη (Weinrach, 1996).

Η μέτρησή τους προτείνεται να γίνεται από πολλαπλές πηγές, δηλωμένα, εκδηλωμένα, καταγεγραμμένα και tested, ήτοι μια ελεγχόμενη εκδοχή των εκδηλωμένων, ώστε μέσα από τριγωνισμό δεδομένων (συνεντεύξεις, παρατήρηση, ψυχομετρικά εργαλεία) να ενισχύεται η εγκυρότητα των αποφάσεων.

Αντίθετα, ο John Holland ορίζει τα ενδιαφέροντα ως έκφραση προσωπικότητας, η οποία αλληλεπιδρά με το εργασιακό περιβάλλον (Weinrach, 1996).

Η τυπολογία RIASEC (Ρεαλιστικός, Ερευνητικός, Καλλιτεχνικός, Κοινωνικός, Επιχειρηματικός, Συμβατικός τύπος) οργανώνει άτομα και επαγγέλματα σε κοινό πλαίσιο, όπου το ταίριασμα (congruence), η συνέπεια, η διαφοροποίηση και η επαγγελματική ταυτότητα εξηγούν γιατί η υψηλή αντιστοιχία οδηγεί σε μεγαλύτερη ικανοποίηση, παραμονή και απόδοση (Weinrach, 1996).

Σύγχρονες προσεγγίσεις

Η σύγχρονη βιβλιογραφία ορίζει τα επαγγελματικά ενδιαφέροντα ως σχετικά σταθερές προτιμήσεις για δραστηριότητες και περιβάλλοντα εργασίας που επηρεάζουν τις εκπαιδευτικές και επαγγελματικές επιλογές, κινητοποιούν τη στοχοκατευθυνόμενη συμπεριφορά και στηρίζουν την προσπάθεια και την επιμονή (Su et al., 2018× Van Iddekinge et al., 2011).

Η μέτρησή τους οργανώνεται ιεραρχικά, από απλά ερωτήματα έως βασικές κλίμακες και ευρείες διαστάσεις που λειτουργούν ως γνωστικά σχήματα καθοδήγησης, ενώ στο εφαρμοσμένο πεδίο περιγράφονται απλά ως «καταστάσεις, δραστηριότητες ή πράγματα που μας αρέσουν», τα οποία διευκολύνουν την αυτογνωσία, τη διερεύνηση εναλλακτικών και τον εντοπισμό αιτιών δυσαρέσκειας (Σιδηροπούλου-Δημακάκου & Δρόσος, 2014× Su et al., 2018).

Τα ερευνητικά δεδομένα δείχνουν ότι τα ενδιαφέροντα συνδέονται με την επίδοση, την ικανοποίηση και την παραμονή σε επαγγελματικούς ρόλους, προσφέροντας μάλιστα πρόσθετη εγκυρότητα πέρα από τη νοημοσύνη και την προσωπικότητα (Su et al., 2018).

Παράλληλα, η κατανόησή τους συμβάλλει στην αυτογνωσία, στη διερεύνηση εναλλακτικών κατευθύνσεων και στον εντοπισμό αιτιών δυσαρέσκειας ή αναντιστοιχίας σε σχολικά και επαγγελματικά πλαίσια (Σιδηροπούλου-Δημακάκου & Δρόσος, 2014).

Κατηγορίες Ενδιαφερόντων

Ο Super όρισε τρεις βασικές κατηγορίες, οι οποίες προσφέρουν στον σύμβουλο μια σφαιρική εικόνα του ωφελούμενου στον τομέα αυτόν (Σιδηροπούλου-Δημακάκου & Δρόσος, 2014):

1. Δηλωμένα ενδιαφέροντα: το άτομο εκφράζει λεκτικά ή γραπτά τι του αρέσει και τι όχι σε σχέση με δραστηριότητες ή επαγγέλματα. Μια κατηγορία εύκολα προσβάσιμη και συχνά χρήσιμη στην αρχική διερεύνηση, η οποία ωστόσο μπορεί να επηρεαστεί από κοινωνικά επιθυμητές απαντήσεις ή από περιορισμένη γνώση των επαγγελμάτων.

2. Εκδηλωμένα ενδιαφέροντα: παρατήρηση της πραγματικής συμπεριφοράς του ατόμου, δηλαδή σε ποιες δραστηριότητες αφιερώνει τον χρόνο του, πού συμμετέχει με προθυμία και ποια πεδία επιλέγει στον ελεύθερο χρόνο ή στη σχολική του ζωή. Η κατηγορία αυτή αντανακλά περισσότερο βιωμένες επιλογές και λιγότερο δηλώσεις προθέσεων, προσφέροντας έτσι μια πιο πρακτική οπτική.

3. Καταγεγραμμένα ενδιαφέροντα: προκύπτουν από τη συμπλήρωση σταθμισμένων ερωτηματολογίων, τα οποία περιλαμβάνουν δραστηριότητες, σπουδές ή επαγγέλματα και ζητούν από τον εξεταζόμενο να δηλώσει τον βαθμό προτίμησης. Η μέθοδος αυτή θεωρείται η πιο αξιόπιστη και προσφέρει συγκρίσιμα δεδομένα με έρευνες και τυποποιημένους δείκτες, γι’ αυτό και χρησιμοποιείται ευρέως σε ερευνητικά και πρακτικά πλαίσια.

Πέρα, όμως, από τις κλασικές κατηγορίες, η σύγχρονη έρευνα έχει προτείνει δύο ακόμη κατηγορίες. Τα άδηλα ή σιωπηρά ενδιαφέροντα, τα οποία προκύπτουν έμμεσα, μέσω μη παρεμβατικών μετρήσεων, όπως ο χρόνος ενασχόλησης με συγκεκριμένο περιεχόμενο ή η πλοήγηση σε ψηφιακά περιβάλλοντα.

Η έρευνα έχει δείξει ότι η συμφωνία τους με τα δηλωμένα ή τα καταγεγραμμένα ενδιαφέροντα είναι μικρότερη από 50%, δηλώνοντας ότι αποκαλύπτουν διαφορετικές πτυχές και παρέχουν συμπληρωματική πληροφορία στον επαγγελματικό προσανατολισμό (Castelló & Cladellas, 2021).

Τέλος, τα έτερο-αναφερόμενα ενδιαφέροντα βασίζονται στις εκτιμήσεις σημαντικών άλλων, κυρίως γονέων, για τις προτιμήσεις των παιδιών τους. Συχνότερα, χρησιμοποιούνται στην εφηβεία και συμβάλλουν στον τριγωνισμό των δεδομένων, συνδυάζοντας τις αυτοαναφορές με την εξωτερική παρατήρηση.

Έρευνες έχουν δείξει σημαντική συμφωνία ανάμεσα σε γονικές εκτιμήσεις και σε αυτοαναφορές μαθητών, χωρίς όμως τα δύο να ταυτίζονται πλήρως, ενισχύοντας την αξία τους ως συμπληρωματική πηγή πληροφόρησης (Holtrop etal., 2018).

Ανάπτυξη των ενδιαφερόντων από την παιδική ηλικία στην πρώιμη εφηβεία

Κατά την παιδική ηλικία και την πρώιμη εφηβεία τα ενδιαφέροντα παραμένουν ασταθή, καθώς οι έντονες βιολογικές, ψυχολογικές και κοινωνικές αλλαγές («disruption principle») σε συνδυασμό με την ανάπτυξη αφηρημένης σκέψης, τις κοινωνικές συγκρίσεις και την έκθεση σε νέα περιβάλλοντα τα αναδιατάσσουν προσωρινά, οδηγώντας σε πιο σύνθετες αλλά ακόμη μη σταθερές μορφές (Σιδηροπούλου-Δημακάκου & Δρόσος, 2014).

Επιπλέον, μελέτες έχουν δείξει ότι στην ηλικία 11–14 ετών τα ενδιαφέροντα παρουσιάζουν μέτρια σταθερότητα, ενώ η συνιστώσα του trait γίνεται ολοένα και πιο εμφανής με το πέρασμα του χρόνου (Gfrörer et al., 2021). 

Παρά την αστάθεια των ενδιαφερόντων στην παιδική και πρώιμη εφηβική ηλικία, από τα 15 έτη αποκτούν επαρκή σταθερότητα, ώστε να στηρίζουν τον επαγγελματικό σχεδιασμό, διατηρώντας όμως περιθώριο αλλαγής μέσα από νέες εμπειρίες και δεξιότητες (Σιδηροπούλου-Δημακάκου & Δρόσος, 2014).

Μετα-αναλύσεις δείχνουν ότι η σταθερότητα κορυφώνεται στα φοιτητικά χρόνια και παραμένει υψηλή στις επόμενες δεκαετίες, χωρίς να αναιρείται η δυνατότητα αναπροσαρμογών σε μεταβάσεις ζωής (Low etal., 2005), καθώς τα ενδιαφέροντα διαθέτουν μεν έναν ισχυρό πυρήνα συνδεδεμένο με την προσωπικότητα, αλλά συνεχίζουν να επηρεάζονται από εμπειρίες και κοινωνικά περιβάλλοντα (Van Iddekinge et al., 2011).

Συμβουλευτική πράξη και το ερωτηματολόγιο ΑΡΙΑΔΝΗ

Το συμπέρασμα είναι ότι η πρώτη πλήρης και αξιόπιστη αποτύπωση των επαγγελματικών ενδιαφερόντων συστήνεται να ξεκινά από τα 15 έτη και άνω, με αξιοποίηση καταγεγραμμένων εργαλείων σε συνδυασμό με δηλωμένα και εκδηλωμένα στοιχεία (Gfrörer et al., 2021). Στο πλαίσιο αυτό, το Ερωτηματολόγιο Επαγγελματικών Ενδιαφερόντων ΑΡΙΑΔΝΗ της κα Σιδηροπούλου-Δημακάκου και του κου Δρόσου  αποτελεί εξαιρετικό χαρακτηριστικό παράδειγμα ενός ελληνικού σταθμισμένου εργαλείου που μπορεί να αξιοποιηθεί στη συμβουλευτική πράξη.

Το ΑΡΙΑΔΝΗ έχει σχεδιαστεί για μαθητές Λυκείου και νέους ενήλικες, με στόχο τη χαρτογράφηση των ενδιαφερόντων σε εκπαιδευτικούς και επαγγελματικούς τομείς (Σιδηροπούλου-Δημακάκου & Δρόσος, 2014). Η σύλληψή του βασίζεται στην ιδέα ότι κάθε επάγγελμα απαιτεί συγκεκριμένες δραστηριότητες και αλληλεπιδράσεις και στη μέθοδο αντιστοίχισης δραστηριοτήτων με επαγγελματικά πεδία, ενώ περιλαμβάνει περίπου 200 δηλώσεις σε πενταβάθμια κλίμακα (Σιδηροπούλου-Δημακάκου & Δρόσος, 2024).

Η δομή του οργανώνεται σε 16 μεγάλες επαγγελματικές ομάδες με δυνατότητα εμβάθυνσης σε έως και 31 υπο-ομάδες, επιτρέποντας μια προσαρμοστική διερεύνηση όταν οι επιδόσεις είναι υψηλές σε συγκεκριμένες κατηγορίες.

Οι μεγάλες ομάδες καλύπτουν όλο το φάσμα σπουδών/αγοράς εργασίας: Φιλολογικές, Κοινωνικές, Επιστήμες Υγείας & Βιολογίας, Θετικές, Μηχανικών, Τέχνες/Γραφιστική, Επιστήμες Υπολογιστών, Γεωπονικές, Νομικές, Επιστήμες Επιχειρήσεων & Διοίκησης, Οικονομικές, Αθλητισμός, Στρατιωτικά & Αστυνομικά, Τεχνικές ειδικότητες, Επαγγελματικές ειδικότητες κ.ά..

Η χορήγηση γίνεται ηλεκτρονικά, διαρκεί 20–30 λεπτά και συνοδεύεται από αυτόματη αναφορά με απεικόνιση αποτελεσμάτων, ενδεικτικά επαγγέλματα και έλεγχο συνέπειας/ειλικρίνειας, με ειδική μνεία στο report (Σιδηροπούλου-Δημακάκου & Δρόσος, 2024).

Στη συμβουλευτική πράξη, η ερμηνεία δεν περιορίζεται στην υψηλότερη κατηγορία αλλά εξετάζει όλες τις ομάδες με βαθμολογία άνω του 50, ενώ οι αποκλίσεις δηλωμένων–καταγεγραμμένων ενδιαφερόντων αποτελούν αφετηρία διερεύνησης.

Έτσι, το ΑΡΙΑΔΝΗ λειτουργεί ως εργαλείο που εμπλουτίζει τον επαγγελματικό προσανατολισμό με έγκυρα, αξιόπιστα και εύχρηστα δεδομένα.

Βιβλιογραφία

Castelló, A., & Cladellas, R. (2021). Assessment of implicit interests through an unobtrusive computer task. International Journal of Environmental Research and Public Health, 18(17), 9326. MDPI. doi.org/10.3390/ijerph18179326

Holtrop, D., Born, M. P., & de Vries, R. E. (2018). Perceptions of vocational interest: Self- and other-reports in student–parent dyads. Journal of Career Assessment, 26(3), 500–514. doi.org/10.1177/1069072717714536

Gfrörer, T., Stoll, G., Rieger, S., Trautwein, U., & Nagengast, B. (2022). The development of vocational interests in early adolescence: Stability, change, and state-trait components. European Journal of Personality, 36(6), 942–964. doi.org/10.1177/08902070211035630

Low, K. S. D., Yoon, M., Roberts, B. W., & Rounds, J. (2005). The Stability of Vocational Interests From Early Adolescence to Middle Adulthood: A Quantitative Review of Longitudinal Studies. Psychological Bulletin, 131(5), 713–737. doi.org/10.1037/0033-2909.131.5.713

Pässler, K., & Hell, B. (2020). Stability and change in vocational interests from late childhood to early adolescence. Journal of Vocational Behavior, 121, 103462. doi.org/10.1016/j.jvb.2020.103462

Σιδηροπούλου-Δημακάκου, Δ., & Δρόσος, Ν. (2024). Ποσοτικές και ποιοτικές μέθοδοι επαγγελματικής αξιολόγησης: Τεστ, ερωτηματολόγια και ασκήσεις επαγγελματικού προσανατολισμού. Μεταίχμιο. ISBN 9786180341850

Σιδηροπούλου-Δημακάκου, Δ., & Δρόσος, Ν. (2014). ΑΡΙΑΔΝΗ – Ερωτηματολόγιο Επαγγελματικών Ενδιαφερόντων: Εγχειρίδιο χρήστη. Εκδόσεις Ευρωπαϊκού Πανεπιστημίου Κύπρου.

Su, R., Tay, L., Liao, H.-Y., Zhang, Q., & Rounds, J. (2019). Toward a dimensional model of vocational interests. Journal of Applied Psychology, 104(5), 690–714. doi.org/10.1037/apl0000373

Van Iddekinge, C. H., Putka, D. J., & Campbell, J. P. (2011). Reconsidering vocational interests for personnel selection: The validity of an interest-based selection test in predicting job performance and training success. Journal of Applied Psychology, 96(1), 13–33. doi.org/10.1037/a0021193

Weinrach, S. G. (1996). The psychological and vocational interest patterns of Donald Super and John Holland. Journal of Counseling & Development, 75(1), 5–16. doi.org/10.1002/j.1556-6676.1996.tb02309.x