Η αξία της παύσης: Όταν το “σταματώ” δεν είναι αδυναμία

Ακρόαση άρθρου......

Η παύση δεν έχει θέση στον κυρίαρχο ρυθμό της εποχής. Ζούμε σε ένα πλαίσιο που ενθαρρύνει την κίνηση, την πρόοδο, την αδιάκοπη ανταπόκριση. Η ακινησία παρερμηνεύεται ως αδυναμία, η σιωπή ως έλλειψη, η καθυστέρηση ως απειλή.

Κι όμως, στην ψυχική πραγματικότητα, η παύση δεν είναι καθυστέρηση. Είναι χώρος. Είναι χρόνος. Είναι όριο.

Το «σταματώ» δεν σημαίνει παραίτηση. Σημαίνει αναγνώριση ενός ορίου, αναγνώριση ενός εσωτερικού ρυθμού που δεν μπορεί –και δεν οφείλει– να συμβαδίζει με τις εξωτερικές απαιτήσεις. Η ψυχική παύση δεν είναι ακύρωση της ζωής. Είναι επανασύνδεση με το βάθος της.

Ψυχική ωριμότητα και η δύναμη της παύσης

Ο Donald Winnicott (1958) αναγνώρισε την αξία του «είναι» απέναντι στο διαρκές «πράττειν». Αν ένα περιβάλλον επιτρέπει στο παιδί να «είναι» χωρίς να πρέπει διαρκώς να ανταποκρίνεται, τότε το παιδί αποκτά εσωτερική συνέχεια και εμπιστοσύνη στον εαυτό του.

Αντίστοιχα, στην ενήλικη ζωή, η δυνατότητα να «σταματώ» χωρίς ενοχή αποτελεί δείκτη ψυχικής ωριμότητας – όχι αδυναμίας.

Η παύση, όμως, δεν είναι απλώς διακοπή. Είναι ενεργή πράξη, ακόμη και αν δεν περιλαμβάνει κίνηση. Είναι η επιλογή να παραμείνει κανείς με αυτό που συμβαίνει εσωτερικά, χωρίς να το παρακάμψει.

Είναι η στιγμή όπου ο ψυχισμός μπορεί να ακούσει τον εαυτό του – και αυτό δεν είναι ποτέ παθητικό.

Σε ένα πολιτισμικό πλαίσιο που φετιχοποιεί τη δράση, η παύση καθίσταται σχεδόν απειλητική. Η ανάγκη για συνεχή παρουσία, για απόκριση, για ανταγωνιστική «ζωντάνια», καθιστά την ακινησία δυσλειτουργική. Όμως η ψυχή έχει άλλο ρυθμό. Δεν υπακούει στη λογική της ταχύτητας.

Ο Thomas Ogden (1994) περιγράφει τη σιωπή στο ψυχαναλυτικό πλαίσιο όχι ως κενό, αλλά ως τόπο συνάντησης.

Εκεί όπου η απουσία λέξης δημιουργεί τον χώρο για μια άλλη παρουσία. Η παύση είναι τέτοιας φύσης: δεν είναι κενή, είναι πυκνή. Περιέχει δυνατότητες που δεν φαίνονται άμεσα, αλλά ενεργοποιούνται στη διάρκεια.

Σε πολλές ψυχοθεραπείες, η παύση εμφανίζεται με μορφές που δεν ερμηνεύονται εύκολα:

• μια περίοδος εσωστρέφειας,
• η ανάγκη για απομάκρυνση από κοινωνικές επαφές,
• η διακοπή μιας εσωτερικής ομιλίας.

Όλα αυτά, όταν δεν παθολογικοποιούνται, μπορούν να αναγνωριστούν ως μεταβατικοί ψυχικοί χώροι.

Η παύση ως εσωτερικός χώρος μεταμόρφωσης 

Η Marion Milner (1950) είχε μιλήσει για την «εσωτερική κατάσταση σιωπής» ως μια στιγμή ψυχικής δημιουργικότητας, απαραίτητης για τη διαμόρφωση του νοήματος. Δεν είναι κάθε παύση φόβος. Μπορεί να είναι η προϋπόθεση της σκέψης, του συναισθήματος και της σύνδεσης.

Η παύση είναι επίσης το σημείο όπου μπορεί να εισέλθει η μνήμη. Η απουσία δραστηριότητας δημιουργεί τον χώρο όπου αναδύεται το ασυνείδητο, με τη μορφή εικόνων, αισθήσεων, θραυσμάτων. Σε αυτό το επίπεδο, η παύση γίνεται ψυχική πράξη ενθύμησης. Όχι αναγκαστικά του παρελθόντος, αλλά του εαυτού.

Ο Massimo Recalcati (2010) έχει γράψει για τη σιωπή ως λειτουργία του επιθυμούντος υποκειμένου. Η αληθινή επιθυμία δεν μιλά ακατάπαυστα. Χρειάζεται σιγή για να αναδυθεί. Στην παύση, το επιθυμητικό υποκείμενο ξανασυναντά τον εαυτό του – όχι ως ρόλο, αλλά ως ερώτημα.

Ωστόσο, η παύση δεν είναι πάντα εύκολη. Ενδέχεται να προκαλέσει άγχος, φόβο ή αίσθηση κενού. Για τον λόγο αυτό, συχνά αποφεύγεται. Στη θέση της προτιμώνται η συνεχής ενασχόληση, η εξωτερική διέγερση, ακόμη και η υπερδραστηριότητα ως άμυνα. Όμως η ψυχική κόπωση αυτής της αδιάκοπης κινητικότητας είναι υπαρκτή. Το σώμα, η μνήμη και η σκέψη ζητούν χώρο.

Η παύση, επομένως, δεν είναι αδυναμία. Είναι πράξη ψυχικής ικανότητας. Να παραμείνει κανείς εκεί όπου θα ήθελε να φύγει. Να αντέξει τη σιωπή χωρίς να τη γεμίσει. Να αναστείλει την απάντηση, για να επιτρέψει στο ερώτημα να ακουστεί.

Δεν χρειάζεται η παύση να έχει στόχο. Δεν είναι μέθοδος. Είναι συνθήκη. Ένας εσωτερικός τόπος στον οποίο κάτι μπορεί να μετασχηματιστεί – ή απλώς να αναπαυθεί. Και σε μια εποχή υπερδιέγερσης, η αναπαύση αυτή δεν είναι απόσυρση. Είναι επιλογή.


Βιβλιογραφία:

Milner, M., 1950. On Not Being Able to Paint. London: Heinemann.

Ogden, T.H., 1994. Subjects of Analysis. London: Karnac

Recalcati, M., 2010. The Man Without Unconscious: Essays on Lacanian Psychoanalysis. London: Karnac.

Winnicott, D.W., 1958. The Capacity to Be Alone. The International Journal of Psychoanalysis, 39, pp.416–420.