Κλιματική κρίση: η σιωπηλή κατάρρευση και το ψυχικό μας ανάλογο

Ακρόαση άρθρου......

Η γη δεν φωνάζει. Ραγίζει. Και αυτός ο ήχος, συχνά αφανής, μοιάζει με τις βαθύτερες ρωγμές της ψυχής: δεν διακρίνονται εύκολα, αλλά διαμορφώνουν τα πάντα.

Η κλιματική αλλαγή δεν είναι απλώς ένα εξωτερικό φαινόμενο. Είναι μια εσωτερική αναστάτωση, ένας καθρέφτης του συλλογικού μας ασυνειδήτου που τρέμει μπροστά στη φθορά, στη μεταμόρφωση, στην ευθύνη.

Ζούμε σε έναν κόσμο που αλλάζει θερμοκρασία πιο γρήγορα απ’ ό,τι αλλάζουμε συνείδηση. Σύμφωνα με την IPCC (2023), η υπερθέρμανση του πλανήτη έχει ήδη φτάσει το 1,2°C πάνω από τα προβιομηχανικά επίπεδα. Οι επιπτώσεις δεν είναι μόνο φυσικές: είναι και ψυχικές.

Πλημμύρες, πυρκαγιές, καύσωνες, απώλειες – κάθε φυσική καταστροφή ενεργοποιεί αρχέγονους φόβους. Φόβους για την επιβίωση, το ανήκειν, την ασφάλεια, την επόμενη μέρα.

Κλιματικό τραύμα: όταν το περιβάλλον πενθεί

Ο όρος “οικο-άγχος” (eco-anxiety) περιγράφει μια μορφή υπαρξιακής ανησυχίας που συνδέεται με την καταστροφή του φυσικού κόσμου. Δεν πρόκειται για φοβία, αλλά για μια αυθεντική αντίδραση σε μια πραγματικότητα που καταρρέει.

Όπως σημειώνει ο Clayton (2020), η ψυχολογική επίδραση της κλιματικής αλλαγής περιλαμβάνει άγχος, θλίψη, αίσθηση απώλειας, θυμό και μερικές φορές παραίτηση.

Οι νέες γενιές μεγαλώνουν με την αίσθηση ενός μέλλοντος επισφαλούς. Παιδιά και έφηβοι εκφράζουν ολοένα και συχνότερα την αγωνία τους για την τύχη του πλανήτη (Hickman et al., 2021).

Η κατάρρευση των οικοσυστημάτων δεν είναι απλώς μια απειλή για τη βιοποικιλότητα· είναι και μια απειλή για την ελπίδα.

Η περιβαλλοντική καταστροφή γεννά μια μορφή συλλογικού πένθους – για το τι χάνεται, για το τι δεν θα γνωρίσουμε, για το τι δεν προλάβαμε να προστατεύσουμε.

Το πένθος αυτό δεν έχει τελετουργία. Δεν έχει λήξη, ούτε συμβολική αποχαιρετιστήρια πράξη. Πρόκειται για ένα πένθος ανοιχτό, συνεχές και χωρίς αντικείμενο. Αυτή η αμείλικτη χρονικότητα μπορεί να εξαντλεί το ψυχικό μας δυναμικό, οδηγώντας είτε σε ακινησία είτε σε ματαιότητα. Ακόμη και άνθρωποι χωρίς άμεση επαφή με τη φύση βιώνουν αυτή τη «σιωπηλή λύπη» για έναν κόσμο που πεθαίνει μπροστά στα μάτια τους, χωρίς να μπορούν να κάνουν τίποτα.

Η άρνηση ως μηχανισμός άμυνας

Μπροστά σε αυτή τη συνειδητοποίηση, η ψυχή συχνά καταφεύγει στην άρνηση. Όπως αναλύει ο ψυχαναλυτής René Kaës (2013), η άρνηση είναι ένας πρωταρχικός μηχανισμός άμυνας που μας επιτρέπει να αντέχουμε την πραγματικότητα, ιδιαίτερα όταν αυτή γίνεται δυσβάσταχτη.

Η αδυναμία πολλών να αντιδράσουν στην κλιματική κρίση δεν είναι απαραίτητα αδιαφορία· μπορεί να είναι ψυχική παράλυση. Σε ατομικό επίπεδο, αυτή η άρνηση θυμίζει εκείνη που παρατηρούμε στους ανθρώπους μπροστά στην απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου: παγώνουμε, καθυστερούμε τη θλίψη, αδυνατούμε να κινηθούμε.

• Η υπερκατανάλωση,
• η αδράνεια,
• η αποξένωση από τη φύση

Eίναι συμπτώματα μιας διαταραγμένης σχέσης με τον κόσμο, αλλά και με τον εαυτό μας. Η οικολογική κρίση μάς φέρνει αντιμέτωπους με την ευθραυστότητα, με το αναπόφευκτο, με την απώλεια του ελέγχου – όλα όσα αποφεύγουμε και στην προσωπική μας ιστορία. Ο πλανήτης, σε αυτήν την ανάγνωση, δεν είναι μόνο το φυσικό μας σπίτι· είναι και το ασυνείδητο μας πεδίο προβολών.

Η ψυχοθεραπεία και η νέα γλώσσα της οικολογικής θλίψης

Μια νέα πρόκληση ανοίγεται και για τον ψυχοθεραπευτικό λόγο: πώς θεραπεύεις μια απώλεια που δεν είναι ούτε ατομική ούτε ολοκληρωμένη;

Η λεγόμενη “οικολογική θλίψη” (ecological grief) καταγράφεται πλέον ως ψυχική συνθήκη. Σε πολλές θεραπείες, οι άνθρωποι εκφράζουν ένα αίσθημα αδιόρατης μελαγχολίας, μια ενόχληση χωρίς σαφές πρόσωπο, που στη ρίζα της κρύβει τη βαθιά θλίψη για την καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος.

Ο ψυχοθεραπευτής καλείται να γίνει μάρτυρας ενός πένθους που διαρκώς μετατοπίζεται. Οι συνήθεις θεραπευτικές τεχνικές μπορεί να αποδειχθούν ανεπαρκείς, αν δεν συνοδεύονται από μια βαθύτερη υπαρξιακή κατανόηση του δεσμού μας με τη φύση – και της ανάγκης μας να ανήκουμε κάπου που δεν πεθαίνει. Το σώμα, η φύση και η ψυχή δεν είναι ξεχωριστές ενότητες· είναι τρία πρόσωπα της ίδιας ανάγκης: να ζήσουμε με νόημα.

Η «νέα ψυχή» που εμφανίζεται στην ψυχοθεραπεία, φέρει μέσα της την κούραση της ανθρωπόκαινης εποχής. Νιώθει πως όλα γύρω της λιώνουν, πως η αλήθεια του κόσμου ξεγυμνώνεται, και καλείται να υπάρξει με πλήρη επίγνωση αυτής της κατάρρευσης. Δεν ζητά παρηγοριά· ζητά συμμέτοχη ματιά, αναγνώριση, και χώρο για να μιλήσει για κάτι που μοιάζει ασύλληπτο.

Προς μια οικοψυχική συνείδηση

Η ψυχολογία δεν μπορεί πλέον να μιλά για την ανθρώπινη ύπαρξη αγνοώντας τη φύση ως πεδίο αναφοράς.

Ο Guattari (2000) είχε προτείνει μια «οικοσοφία» – μια σύνθεση οικολογικής, κοινωνικής και ψυχικής φροντίδας. Η αποκατάσταση της σχέσης με τον πλανήτη περνά και μέσα από την αποκατάσταση της σχέσης με την εσωτερικότητά μας.

Η τέχνη, η ενσώματη εμπειρία, η συλλογική αφήγηση, η επιστροφή σε βιωματικές μορφές ζωής – όλα αυτά μπορούν να λειτουργήσουν θεραπευτικά. Η δημιουργία οικολογικών κοινοτήτων, οι βιωματικές θεραπείες στη φύση, η ανάπτυξη της ενσυνειδητότητας σε σχέση με το σώμα και το περιβάλλον, δεν είναι πολυτέλειες: είναι τρόποι αντίστασης στην αποσύνδεση.

Μορφές ψυχοθεραπείας που εστιάζουν στην επανασύνδεση με τη φύση – όπως η οικοθεραπεία ή οι θεραπευτικοί περίπατοι – δεν είναι εναλλακτικές λύσεις: είναι αναγκαία ανοίγματα προς έναν ψυχισμό που θέλει να ανήκει στο σώμα της γης. Μέσα σε ένα φυσικό τοπίο, η αφή, η αναπνοή, ο ήχος και η σιωπή μπορούν να επανασυνδέσουν τον άνθρωπο με την πιο ουσιαστική του μνήμη: ότι είναι μέρος ενός όλου.

Η ελπίδα δεν είναι αφέλεια· είναι πράξη ψυχικής αντίστασης

Μπροστά σε αυτό το ζοφερό τοπίο, η ελπίδα δεν έρχεται ως εγγύηση, αλλά ως στάση. Μια στάση που επιμένει να πιστεύει στην αξία της μικρής πράξης, της καθημερινής φροντίδας, της συλλογικής αφύπνισης.

Ο ψυχοθεραπευτής Thomas Moore (1992) γράφει ότι «η ψυχή χρειάζεται εικόνες, σχέσεις και τελετουργίες» για να ανθίσει. Μήπως και ο πλανήτης δεν χρειάζεται ακριβώς τα ίδια;

Η απάντηση δεν μπορεί να είναι μόνο τεχνική ή πολιτική. Πρέπει να είναι και υπαρξιακή. Πρέπει να ξαναδούμε ποιοι είμαστε, τι θεωρούμε σημαντικό, πού βρίσκουμε νόημα. Πρέπει να συνδέσουμε τη φροντίδα του εαυτού με τη φροντίδα του κόσμου.

Γιατί ίσως τελικά, η μεγαλύτερη αλλαγή δεν θα έρθει από ένα καινούριο ενεργειακό μοντέλο, αλλά από μια καινούρια σχέση με τη φθαρτότητα – και το δικαίωμα της ψυχής να συμμετέχει στη ζωή, όχι μόνο να την επιβιώνει.

Βιβλιογραφία

Clayton, S. et al. (2020). Mental health and our changing climate: impacts, implications, and guidance. American Psychological Association and ecoAmerica.

Guattari, F. (2000). The Three Ecologies. London: Continuum.

Hickman, C. et al. (2021). Climate anxiety in children and young people and their beliefs about government responses to climate change: a global survey. The Lancet Planetary Health, 5(12), e863-e873.

IPCC (2023). Climate Change 2023: Synthesis Report.

Kaës, R. (2013). Le complexe fraternel. Paris: Dunod.

Moore, T. (1992). Care of the Soul: A Guide for Cultivating Depth and Sacredness in Everyday Life. New York: HarperCollins.