Το Φαγητό ως Πρώτη Σχέση: Ο Μητρικός Δεσμός και η Πρώιμη Εμπειρία της Σίτισης

Ακρόαση άρθρου......

Πολύ πριν αποκτήσει το φαγητό κοινωνική, πολιτισμική ή αισθητική σημασία, είναι εμπειρία σχέσης. Η πρώτη τροφή – το μητρικό γάλα – δεν είναι απλώς βιολογική παροχή.

Είναι άγγιγμα, βλέμμα, ρυθμός, θερμοκρασία. Είναι η σωματοποιημένη μορφή της φροντίδας. Στην πράξη της σίτισης εγκαθιδρύεται ο πρώτος δεσμός του βρέφους με τον κόσμο, και αυτός ο δεσμός περνά μέσα από το σώμα της μητέρας, τη διαθεσιμότητά της και την ευαισθησία της στις ανάγκες του παιδιού (Winnicott, 1965).

Ψυχαναλυτική προσέγγιση: Από τον Φρόυντ στον Γουίννικοτ

Ο Φρόυντ τοποθέτησε τη στοματική φάση στο κέντρο της πρώτης ψυχικής ανάπτυξης. Το στόμα, ως πρώτη πηγή ευχαρίστησης και ικανοποίησης της επιθυμίας, γίνεται και ο πρώτος τόπος όπου συναντώνται το σώμα και το αντικείμενο-μητέρα (Freud, 1905).

Όμως ο Donald Winnicott προχώρησε βαθύτερα, υποστηρίζοντας ότι η εμπειρία της σίτισης δεν είναι απλώς ανάγκη· είναι σχέση.

Για τον Winnicott (1965), η “αρκετά καλή μητέρα” δεν θηλάζει μόνο με το σώμα της, αλλά και με την ψυχική της διαθεσιμότητα. Δημιουργεί έναν χώρο συνάντησης όπου το βρέφος νιώθει ότι «δημιουργεί» το στήθος μέσα από την ανάγκη του. Εκεί, η τροφή δεν είναι αντικείμενο· είναι εμπειρία ύπαρξης.

Το σώμα ως μνήμη και πεδίο σύνδεσης

Το σώμα του βρέφους καταγράφει. Σώμα και ψυχή δεν είναι διαχωρισμένα – είναι ένα συνεχές, ένας τόπος εμπειρίας και ενσώματης μνήμης.

• Η θερμοκρασία του γάλακτος,
• ο ρυθμός της αναπνοής της μητέρας,
• το άγγιγμά της,
• η μυρωδιά της

Όλα εντυπώνονται ως αισθητηριακές εμπειρίες που συγκροτούν το υποκείμενο.

Η Beatrice Beebe και η βρεφοαναλυτική της σχολή έδειξαν ότι η μικρο-επικοινωνία κατά τη σίτιση – οι μικρές κινήσεις, οι καθυστερήσεις, οι ανταποκρίσεις της μητέρας – επηρεάζουν σε βάθος το αίσθημα του εαυτού (Beebe & Lachmann, 2014). Το παιδί «οργανώνει» τον εαυτό του μέσα από τη σταθερότητα ή την ασυνέπεια αυτών των εμπειριών.

Η λειτουργία της σίτισης στον μητρικό δεσμό

Η σίτιση είναι μια πράξη που επαναλαμβάνεται πολλές φορές την ημέρα και συχνά γίνεται υπόσχεση φροντίδας. Η τροφή μεταφέρει την αίσθηση «είμαι αξιαγάπητος» όταν προσφέρεται με παρουσία, αλλά μπορεί και να εγκαθιδρύσει αίσθηση απόρριψης ή ελέγχου όταν συνοδεύεται από ένταση, άγχος ή απόσταση.

Στις πρώτες στιγμές ζωής, η τροφή και η μητρική παρουσία συγχέονται.

Όταν η τροφή δίνεται σε ρυθμό που αντιστοιχεί στις ανάγκες του βρέφους, το παιδί αρχίζει να δημιουργεί αίσθηση ασφάλειας. Αντίθετα, η αποσυντονισμένη προσφορά ή η αδιαφορία μεταδίδει το μήνυμα ότι οι ανάγκες του δεν έχουν θέση στον κόσμο (Stern, 1985).

Αποσύνδεση, διαταραχές πρόσληψης και συναισθηματική πείνα

Πολλές από τις διατροφικές διαταραχές που παρατηρούμε σε μεταγενέστερες ηλικίες δεν σχετίζονται μόνο με τον έλεγχο ή την εικόνα του σώματος. Συνδέονται με την ιστορία της σίτισης. Η υπερφαγία, η ανορεξία, η επιλεκτική αποστροφή – μπορεί να φέρουν εγγραφές από πρώιμες εμπειρίες αποσύνδεσης.

Η «συναισθηματική πείνα» δεν είναι πείνα για τροφή αλλά για σύνδεση. Είναι απόπειρα πλήρωσης ενός κενού που προήλθε όχι από την έλλειψη θρεπτικών συστατικών, αλλά από την έλλειψη σταθερής φροντίδας. Το σώμα, σε τέτοιες περιπτώσεις, γίνεται τόπος διαπραγμάτευσης της σχέσης, και η τροφή – συμβολική αποκατάσταση του δεσμού (Bruch, 1973).

Σύγχρονες προσεγγίσεις: συναισθηματική ρύθμιση και ενσώματη εμπειρία

Η σύγχρονη ψυχολογία βλέπει τη σίτιση και ως μορφή συναισθηματικής ρύθμισης. Η τροφή ηρεμεί, ρυθμίζει το άγχος, επαναφέρει μια αίσθηση ελέγχου.

Οι νευροεπιστήμες έδειξαν ότι η σωματική επαφή κατά τη σίτιση επηρεάζει την έκκριση ορμονών, όπως η ωκυτοκίνη, που ενισχύουν την αίσθηση ασφάλειας (Schore, 2001).

Το σώμα θυμάται την εμπειρία του ταΐσματος. Έτσι, όταν κάποιος επιζητεί τροφή χωρίς πείνα, μπορεί να επιδιώκει την αναβίωση εκείνης της πρώτης μητρικής παρουσίας, έστω και φαντασιακά. Δεν είναι τυχαίο ότι οι περισσότεροι «παρηγορούν» τον εαυτό τους με φαγητό σε στιγμές έντονης μοναξιάς.

Θεραπευτικές εφαρμογές: επανανοηματοδότηση της τροφής στην ψυχοθεραπεία

Στην ψυχοθεραπεία, η τροφή συχνά επανέρχεται ως αφήγηση, ως σύμπτωμα, ως σύμβολο. Ο θεραπευτής μπορεί να γίνει για τον αναλυόμενο ένας «καθρέφτης» αυτής της πρώτης σχέσης: πώς του δόθηκε η φροντίδα, αν μπορούσε να την αποδεχτεί, αν έμαθε να ζητά.

Στην αναλυτική ψυχοθεραπεία αλλά και στη σωματική ψυχοθεραπεία (body-centered therapy), η εμπειρία του «γεμίσματος» – ή της έλλειψης – συνδέεται με το πώς οργανώνεται το υποκείμενο στην επαφή. Η θεραπευτική διαδικασία προσφέρει τη δυνατότητα επανεγγραφής: η τροφή μπορεί να αποκτήσει νέο νόημα όταν βιωθεί μέσα σε μια συνθήκη ασφάλειας και σχέσης.

Συμπεράσματα

Το φαγητό δεν είναι ποτέ απλώς τροφή. Είναι μνήμη, είναι στίγμα σχέσης, είναι σώμα και ψυχή μαζί. Η πρώτη εμπειρία του ταΐσματος καθορίζει σε βάθος τη μετέπειτα ικανότητα του ατόμου να σχετίζεται, να εμπιστεύεται, να ζητά και να λαμβάνει. Οι δυσκολίες στη σίτιση δεν είναι μόνο θέμα διατροφής, αλλά και έκκληση για επανασύνδεση με εκείνη την πρώτη μορφή της αγάπης.

Η θεραπεία, σε αυτό το πλαίσιο, γίνεται ένα δεύτερο πεδίο τροφής: όχι με την κυριολεκτική έννοια, αλλά με την υπαρξιακή – να με βλέπουν, να με ακούν, να με περιμένουν, να με κρατούν. Και τότε, η τροφή παύει να είναι το υποκατάστατο της σχέσης και γίνεται ξανά μια πράξη ζωής.

Βιβλιογραφία

Beebe, B. and Lachmann, F.M., 2014. The Origins of Attachment: Infant Research and Adult Treatment. New York: Routledge.

Bruch, H., 1973. Eating Disorders: Obesity, Anorexia Nervosa, and the Person Within. New York: Basic Books.

Freud, S., 1905. Three Essays on the Theory of Sexuality. Standard Edition, Vol. 7.

Schore, A.N., 2001. The effects of early relational trauma on right brain development, affect regulation, and infant mental health. Infant Mental Health Journal, 22(1-2), pp.201–269.

Stern, D., 1985. The Interpersonal World of the Infant. New York: Basic Books.

Winnicott, D.W., 1965. The Maturational Processes and the Facilitating Environment. London: Hogarth Press.