Χειριστικοί άνθρωποι: Από την έλλειψη της αγάπης στον έλεγχο της εξουσίας

Σας έχουν ποτέ κατηγορήσει ότι κάνετε μόνο ότι θέλετε εσείς, εννοώντας ότι δεν κάνετε αυτό που θέλουν εκείνοι; Έχετε νιώσει σε κάποια σχέση σας την αίσθηση «υποχρέωσης» ή «χρέους» για κάποιον που ταυτίζει τη θυσία με την απόδειξη αγάπης;

Μήπως αισθανθήκατε ποτέ την τάση κάποιου να σας δημιουργεί συνεχώς κόμπλεξ για να πετύχει κάποιο στόχο;

Μήπως το παιδιάστικο παράπονο της μητέρας «να είσαι εσύ καλά παιδί μου και άσε με εμένα» σας είναι γνώριμο;

Πολλοί από εμάς μπορεί να έχουν νιώσει διαφορετικές πτυχές της χειριστικότητας, ακόμη και από ανθρώπους που επιδιώκουν το καλό μας, όπως ο/η σύντροφος, οι γονείς μας, οι φίλοι μας. Ενοχές, αίσθημα προσωπικής ανεπάρκειας, καταπίεση, έλλειψη προσωπικού χώρου και ορίων, εξαναγκασμοί, δόλος, είναι μερικά από όσα έρχονται ως απόρροια αυτής της τοξικότητας.

Ακόμη βέβαια και εμείς οι ίδιοι γινόμαστε χειριστικοί πολλές φορές, συνειδητά ή μη, διότι η χειριστικότητα συνιστά έναν τρόπο να διεκδικήσουμε κάτι, να πετύχουμε ένα στόχο, παρόλο που δεν συνειδητοποιούμε το πόσο δυσλειτουργικός είναι.

Ο καλύτερος τρόπος που ένας χειριστικός άνθρωπος μπορεί να μας κρατήσει μαζί του είναι η αμφιβολία. Μέχρι όμως να γνωρίσουμε αυτόν τον άνθρωπο φτάνοντας στο σημείο να μας σπείρει την αμφιβολία και το φόβο, δεν έχουμε πλήρη γνώση για την προϊστορία του, για το πώς έφτασε ο ίδιος να συμπεριφέρεται με αυτόν τον τρόπο.

Από πού προέρχεται η ανάγκη για συναισθηματική χειραγώγηση;

Η χειριστικότητα αποτελεί στοιχείο της προσωπικότητας αλλά και μια υποσυνείδητη ανάγκη να προστατεύσει κανείς τον εσωτερικό εαυτό από ματαιώσεις. Ένα ισχυρό «Εγώ» που κυνηγάει την ικανοποίηση των προσωπικών αναγκών, ελλοχεύοντας μια βαθύτερη ανασφάλεια του «δεν αξίζω».

Το άτομο έχει νιώσει αποκαρδιωμένο και θυμωμένο στο παρελθόν, έχει μια χαμηλή αυτοεκτίμηση, σέρνει πίσω του μια ματαίωση από την έλλειψη αγάπης, αποδοχής και προσοχής από τους γονείς, και πάντα στο μυαλό του παραμονεύει ο κίνδυνος να απορριφθεί ή να δεχτεί αρνητική κριτική.

Το «δεν αγαπήθηκα αρκετά όταν ήμουν παιδί», «δεν μου έδειχνε προσοχή η μητέρα μου», δημιουργούν μια υπαρξιακή αγωνία γύρω από την ταυτότητα ενός παιδιού. Αναρωτιέται υποσυνείδητα αν όντως υπάρχει, ή αξίζει να υπάρχει ή αν αξίζει να το εγκαταλείπουν.

Κρύβοντας όλες αυτές τις ευαισθησίες και τις ανασφάλειες, και προκειμένου να αμυνθεί απέναντι σε αυτές, ώστε να μην πληγωθεί, χτίζεται προοδευτικά μια τάση χειραγώγησης η οποία έρχεται στην επιφάνεια σε μια περίσταση όπου βρίσκει αντίστοιχα ένα «θύμα» το οποίο υποσυνείδητα του ενθαρρύνει αυτή τη συμπεριφορά.

Με τη χειραγώγηση το άτομο πετυχαίνει να αντιστρέψει μέσα του το έλλειμμα της προσοχής και της ανυπαρξίας που βίωσε στο παρελθόν και έτσι να νιώσει κυρίαρχο και κέντρο της προσοχής.

Το οικογενειακό πρότυπο

Πολλοί άνθρωποι ακόμη υιοθετούν μια χειριστική συμπεριφορά από παιδιά μέσω μοντελοποίησης της οικογένειας, που σηματοδοτεί ένα μαθημένο μοτίβο δυσλειτουργικών συμπεριφορών, προωθημένο και ενισχυμένο από τους γονείς.

Αυτά τα άτομα δεν αισθάνονται ενοχή για την χειραγώγηση και την εξουσία που ασκούν στους άλλους, εφόσον κυρίαρχος στόχος τους αποτελεί η διεκδίκηση και επίτευξη των θέλω τους.

Είναι ξεκάθαρο το έλλειμμα στην ικανότητα να επιδείξουν ενσυναίσθηση, ώστε να κατανοήσουν το ψυχικό ή και σωματικό κόστος των πράξεών τους στους άλλους, πράγμα που εμποδίζει την καλλιέργεια ουσιαστικών διαπροσωπικών σχέσεων.

Το άλλο πρόσωπο της χειριστικότητας

Ας μην εστιάσουμε όμως αποκλειστικά στους σκληρούς, αυταρχικούς χειριστικούς τύπους που παλεύουν για την ανωτερότητά τους. Υπάρχουν τόσα παραδείγματα ανθρώπων που εκδηλώνουν χειριστική συμπεριφορά με έναν τρόπο πιο ύπουλο, πιο έμμεσο, πιο συναισθηματικό, που πολλές φορές δεν αντιλαμβανόμαστε και εμείς οι ίδιοι.

Το να κερδίσει κάποιος την προσοχή του άλλου και να τον θέσει υπό τον έλεγχό του μπορεί να έχει πολλά προσωπεία.

Η αυτοθυσία μιας μαμάς

Ένα άτομο που έχει συνυφασμένη την αυτοαξία του με την αυτοθυσία και την εξυπηρέτηση των αναγκών που έχουν οι άλλοι δύναται να εγκρύπτει μια χειριστικότητα.

Μια μητέρα η οποία δεν αφήνει τα παιδιά της να «ενηλικιωθούν», να πατήσουν μόνα τους γερά στα πόδια τους, επεμβαίνει στη ζωή τους, στα προσωπικά, τα επαγγελματικά, με καλοπροαίρετο και συμβουλευτικό τρόπο πάντα φαινομενικά, συνεχίζει να τους υπηρετεί, να ανησυχεί για τις δικές τους ανησυχίες, περιμένοντας στο τέλος την ανταπόδοση.

Το σύνδρομο της αυτοθυσιαζόμενης μητέρας σπείρει με τα χρόνια την ενοχή στη ψυχή του παιδιού και μπορεί να εκμεταλλεύεται υποσυνείδητα τις συνθήκες ώστε να συνεχίζει το παιδί να εξαρτάται από εκείνη (όπως η οικονομική υποστήριξη, η παροχή ενός σπιτιού, μια οικογενειακή επιχείρηση).

Τα παιδιά πολλές φορές μπορεί να νιώσουν ενοχές όταν θέλουν να της αρνηθούν κάτι και κουβαλούν το βάρος της «υποχρέωσης» στη μητέρα για όσα προσφέρει.

Η μητέρα εκλαμβάνει την άρνηση ως προδοσία και εγκατάλειψη, η οποία μεταφράζεται όπως «Αυτό είναι το ευχαριστώ για ότι έκανα για εσένα! Τρέχω για όλους και αυτό δεν εκτιμάται», «Όλοι σκέφτεστε τον εαυτό σας! Αν ξέρατε τι δυσκολίες έχω περάσει εγώ στη ζωή μου...», «Όποιο παιδί με φροντίσει στα γεράματά μου θα του αφήσω περισσότερα όταν φύγω από τη ζωή».

Η αυτοθυσιαζόμενη μητέρα είναι ένα συχνό φαινόμενο που η χειριστικότητά της έρχεται να γεμίσει τα δικά της κενά ανυπαρξίας, ανασφάλειας και προσοχής και που λανθασμένα έχει ταυτίσει την έννοια της αγάπης και της ηθικής με το «Μου οφείλεις. Μου χρωστάς!».

Η ανάγκη για εξάρτηση και αυτολύπηση

Μια άλλη περίπτωση είναι οι σχέσεις εξάρτησης.

Θυμάμαι μια κυρία που με συνάντησε για προβλήματα που είχε στη σχέση της. Δεν μπορούσε να αποδεχτεί το γεγονός ότι ο σύντροφός της λείπει συνέχεια για τη δουλειά και έπειτα της έκανε επικριτική παρατήρηση για το γεγονός ότι έπρεπε και εκείνη να προσφέρει κάτι.

Εκείνη έπασχε από γενικευμένο άγχος και κρίσεις πανικού οι οποίες στη σχέση επιδεινώθηκαν. Όταν ένιωσε όμως ότι η προοπτική ενός χωρισμού έμοιαζε πολύ κοντινή μετά από απανωτούς καβγάδες, ξεκίνησε να γίνεται πολύ συναισθηματική απέναντί του. Κλάματα, ικέτευση για επανασύνδεση, έμμεση πίεση που έφτασε σε εσκεμμένες απόπειρες αυτοτραυματισμού και στην ανακοίνωση μιας ψεύτικης εγκυμοσύνης.

Επίσης μου προκάλεσε εντύπωση ότι ακόμη και όταν πήρε τηλέφωνο την καλύτερή της φίλη, της παρουσίασε την εγκυμοσύνη ως αληθινή. Άρχισε έπειτα να πλάθει πολλά εναλλακτικά σενάρια που περιέγραφε ως χείμαρρος στη μητέρα της, το σύντροφο και τη φίλη της «Τι να κάνω άμα κρατήσω το παιδί, τι θα κάνω αν κάνω έκτρωση, που θα μείνω, θα με αφήσει μόνη να το μεγαλώσω;».

Όλες αυτές οι συμπεριφορές αυτολύπησης, που έκανε κάποιους να την συμπονέσουν, να τρέξουν για υποστήριξη δεν ήταν παρά υποσυνείδητες χειριστικές συμπεριφορές για να κερδίσει την αποκλειστική προσοχή και φροντίδα όλων, και ιδίως του συντρόφου της με τον ενδόμυχο φόβο μη μείνει μόνη της.

Οι χειριστικοί άνθρωποι έχουν όπως καταλαβαίνουμε μια ικανότητα να διαστρεβλώνουν την πραγματικότητα, να μεταποιούν την αλήθεια, να γυρίζουν μια ιστορία στην όψη που θέλουν εκείνοι να φαίνεται με λεπτοφυείς τρόπους και μηχανισμούς που είναι υποσυνείδητοι αλλά και που εμείς δυσκολευόμαστε να αντιληφθούμε.

Όποιο προσωπείο και αν φοράει η χειριστικότητα ο στόχος είναι ο έλεγχος των άλλων, η προσοχή τους, η ανάγκη «να αξίζω κάτι» μέσα από όλα αυτά.

Ποια άλλα στοιχεία υποκρύπτουν μια χειριστική συμπεριφορά;

Ο «Άνευ Ευθυνών»

Είναι πράγματι ψυχοφθόρο για κάποιον άνθρωπο να σχετίζεται με ένα άτομο που αποφεύγει να αναλαμβάνει τις ευθύνες των πράξεών του, την ευθύνη για τη δική του συμπεριφορά.

Ένα τέτοιο άτομο έχει μάθει να κατηγορεί τους άλλους για την πρόκληση της συμπεριφοράς του. Συχνά τείνουν να επικρίνουν και να επιτίθενται προσωπικά στον άλλον, ώστε να του υποτιμήσουν την προσωπικότητα για να πετύχουν το στόχο τους.

Δεν αναγνωρίζουν τα λάθη τους, αναγκάζοντας τον άλλον να αναλάβει την ευθύνη για αυτά, μην αφήνοντας περιθώρια να ικανοποιήσει δικές του ανάγκες. Πότε φαίνονται καλοί και πότε απόμακροι, γεγονός που τρέφει όλο και μεγαλύτερες αμφιβολίες, ανασφάλειες και φόβους στον αποδέκτη αυτής της συμπεριφοράς.

Αυτό το «σκωτσέζικο ντουζ» ενδυναμώνει την πεποίθηση και την αρχική βέβαια ανάγκη του ατόμου να έχει τον έλεγχο μιας κατάστασης ή μιας σχέσης.

«Χτύπησέ τον στο φιλότιμο!»

Άλλη μία μορφή συναισθηματικής εκμετάλλευσης είναι όταν ένας άνθρωπος τρέφεται από την φροντίδα, την προσφορά, την συναισθηματική ευαισθησία σας, και προσπαθεί να επενδύσει σε αυτά προκειμένου να κερδίσει αυτό που θέλει.

Φυσικά, εσείς είστε πρόθυμοι να βοηθήσετε τον άλλον έμπρακτα και συναισθηματικά. Αυτός ο άλλος στην αρχή θα εκφράσει την εκτίμηση και το θερμό ευχαριστώ για την βοήθειά σας. Θα σας επαινέσει και θα σας κολακεύσει, ενισχύοντας τη σχέση που αναπτύσσετε μαζί του.

Όσο θα περνάει όμως ο καιρός θα παρατηρείτε ότι τα λόγια ευγνωμοσύνης και οι ευχάριστες κουβέντες μεταξύ σας θα ελαχιστοποιούνται καθώς το άλλο άτομο θα δείχνει σταδιακά αδιάφορο και απαθές.

Προφανώς, η όποια σχέση έχει αναπτυχθεί δεν είχε αμοιβαίο ενδιαφέρον, από τη στιγμή που ο ένας πήρε αυτό που είχε ανάγκη, και πλέον δεν νοιάζεται για εσάς αλλά για αυτά που μπορείτε να κάνετε για εκείνον.

«Πώς μιλάει πίσω από την πλάτη σας;»

Θα μπορούσατε να διαχωρίσετε τους χειριστικούς από τους συμπονετικούς ανθρώπους, εάν εστιάσετε στον τρόπο με τον οποίο εκφράζονται για τους άλλους.

Η χειριστικότητα κρύβει συχνά τη τέχνη του δόλου. Μπορεί, λοιπόν, να συζητάει κάποιος πίσω από την πλάτη σας για εσάς, όπως συζητάει μπροστά σας για τους άλλους.

Διακατέχονται από μια ανάγκη να πλάθουν σενάρια γύρω από καταστάσεις και ανθρώπους, να διαστρεβλώνουν τα γεγονότα, να δημιουργούν ίντριγκα γύρω από διάφορα πρόσωπα, «να βάζουν λόγια στους άλλους», ώστε να εξάψουν την εχθρικότητα, τη ζήλια, το φθόνο, τον ανταγωνισμό και την καχυποψία.

Δύναται ένα τέτοιο άτομο να μεταβάλλει τις ισορροπίες των στενών σχέσεών του, δημιουργώντας τις δικές του δυναμικές. Μια συμπεριφορά που του επιτρέπει να πετύχει αυτό που έχει στο μυαλό του και φυσικά να νιώθει ότι έχει τον έλεγχο των πάντων μιας και εκείνος σκηνοθετεί τους ρόλους και το σενάριο.  

Η άγνωστη έννοια των ορίων

«Η ελευθερία του ενός πρέπει να φτάνει εκεί που δεν παραβιάζει την ελευθερία του άλλου», έλεγε ο John Stuart Mill, Άγγλος φιλόσοφος.

Κάθε άνθρωπος που πιστεύει ότι τα όρια του εαυτού του είναι σαν τα όρια όλου του κόσμου, διακατέχεται από έναν ισχυρό εγωκεντρισμό και δύσκολα μπορεί να εναρμονιστεί με τους άλλους. Γιατί διεκδικεί και τα δικά σας όρια.

Έχει σαφώς μια βαθιά έλλειψη ενσυναίσθησης και αδυνατεί να κατανοήσει και να εκτιμήσει την προσωπικότητά σας, την ταυτότητά σας, τα συναισθήματά σας, τον προσωπικό σας χωρο-χρόνο, τις ανάγκες σας.

Θα προσπαθήσουν με τρόπο δραστικό να πάρουν αυτό που θέλουν, μην υπολογίζοντας αν το επιθυμείτε ή στο τέλος πληγωθείτε. Δύνανται να σας χειριστούν λεκτικά, σωματικά, συναισθηματικά, πνευματικά ώστε να παρασυρθείτε, να υποκύψετε και να γίνει το δικό τους.

Από την άλλη πλευρά έχετε και εσείς τα δικά σας όρια. Όσο όμως η υπομονή που υποδεικνύετε παρατείνει τα βάσανά σας θα μετουσιώνεται σταδιακά σε δειλία από το να ξεφύγετε και χειρότερα θα συνηθίσετε να ζείτε παθητικά, φερόμενος ως «θύμα» απέναντι στην χειριστικότητα του άλλου, οδηγώντας εκείνον στην ευτυχία και εσάς στη δυστυχία.

Η χειριστικότητα καλύπτει τις δικές της πληγές

Η χειριστικότητα, λοιπόν, μπορεί να φοδράρεται με το «πέπλο της αγάπης και της θυσίας» ή και να προβάλλει άμεσα πάνω μας την ανασφάλεια, την εξουσία, την ανάγκη για έλεγχο. Όποιο προσωπείο και αν κρύβεται, η χειριστικότητα είναι επί της ουσίας μια βιτρίνα αντιλήψεων, πεποιθήσεων και αναγκών που θέλει να πλασάρει κάτι διαφορετικό από αυτό που πραγματικά είναι.

Όσο δυσλειτουργική, τοξική και καταστροφική είναι αυτή η συμπεριφορά για τον ίδιο τον άνθρωπο και τον περίγυρό του, ας μη ξεχνάμε ότι μπορεί να είναι ένας βαθιά πληγωμένος και τραυματισμένος άνθρωπος που προσπαθεί να προασπίσει με κάθε τρόπο έναν υποσυνείδητο, απωθημένο πόνο.

Η χειριστικότητα αναδύεται ως άμυνα γιατί το άτομο δεν μπορεί να αντέξει την οδύνη όσων δεν μπόρεσε να διαχειριστεί στο παρελθόν.

Δεν μπορεί να υποφέρει την εγκατάλειψη, την παραμέληση, την κριτική, και προσπαθώντας τελικά να γίνει αντικείμενο προσοχής και να νιώσει μια ανωτερότητα ως προσωπικότητα οδηγείται σε αυτή τη συμπεριφορά.

Η ενίσχυση της αυτογνωσίας μας μέσα από τις δύσκολες σχέσεις

Χρειάζεται να τονισθεί, λοιπόν, ότι ο κάθε άνθρωπος κουβαλάει το δικό του ψυχικό γολγοθά, όσο και αν πολλές φορές ρίχνουμε τις κατηγορίες στον άλλον για την αρνητική συμπεριφορά του, όσο προδομένοι ή αδικημένοι και αν αισθανόμαστε.

Αν κατανοήσουμε ότι ένας χειριστικός φίλος, σύντροφος ή γονιός κρύβει από πίσω μια ανάγκη βαθύτερη και όχι την συνειδητή και σκόπιμη επιθυμία να σας καταστρέψει τη ζωή, τότε ένα μεγάλο μέρος του θυμού σας θα εξατμισθεί.

Δεν υπάρχει λόγος να στήνουμε στο τοίχο τους χειριστικούς ανθρώπους και να τους κρίνουμε για τη συμπεριφορά τους. Ο χαρακτηρισμός αυτός είναι μια αρνητική ταμπέλα που μας προδιαθέτει να σκεφτόμαστε για τον άλλον καχύποπτα. Αν ξεφύγουμε όμως από τις ταμπέλες θα δούμε τους ανθρώπους ως ανθρώπους με πάθη, αδυναμίες, τραύματα και ανασφάλειες.

Ένας άνθρωπος λοιπόν με αυτή τη συμπεριφορά μπορεί να μας ανοίξει τα μάτια και το δρόμο για τη δική μας προσωπική ενδυνάμωση.

Να συνειδητοποιήσουμε τι αλλαγές μπορούμε να κάνουμε εμείς ώστε να γίνουμε καλύτεροι και πιο σοφοί, ενισχύοντας την αυτογνωσία μας.

Μια σχέση με έναν τέτοιον άνθρωπο μπορεί να μας διδάξει το πόσο σημαντική είναι η οριοθέτηση στις σχέσεις, ή και ότι το να προσφέρεις σε μια σχέση δεν πρέπει να είναι υποχρέωση. Οι δύσκολες και προβληματικές σχέσεις μπορεί να μας υπόσχονται ένα υγιέστερο μέλλον για εμάς και τους ανθρώπους μας.

Μη χάσετε τον εαυτό σας…

Να θυμόμαστε πάντα ότι αυτό που ενδυναμώνει τη χειριστική συμπεριφορά του άλλου σε μια σχέση είναι η αδυναμία οριοθέτησης από την πλευρά μας.

Εάν φοβόμαστε να θέσουμε στο παιχνίδι και τους δικούς μας κανόνες, εάν δειλιάζουμε να αντιδράσουμε λόγω της εξουσίας που μας ασκεί ο άλλος και όσο δεν εκφράζουμε σε πρώτο ενικό τις δικές μας ανάγκες, τότε σιγά σιγά μετατρεπόμαστε σε θύμα της σχέσης, νιώθουμε ανήμποροι και υποχείριο του άλλου.

Όπως είπαμε, από τη στιγμή που μπαίνει μέσα μας η αμφιβολία, η αμφισβήτηση του εαυτού μας, αρχίζουμε να γινόμαστε ευάλωτοι στην χειραγώγηση. Προσέξτε να μη χάσετε την προσωπικότητά σας, τον εαυτό σας.

Με την αμφιβολία γεννιέται ο φόβος που συγκρούεται με τη λογική και την πραγματικότητα και έπειτα ζούμε μια πραγματικότητα όντας κάποιοι άλλοι από αυτό που είμαστε και από αυτό που ονειρευόμαστε να είμαστε.