Η συναισθηματική υπερφαγία στην παιδική ηλικία και η αόρατη γλώσσα της τροφής

Ακρόαση άρθρου......

Υπάρχει ένα βλέμμα που κατεβαίνει μέχρι το στόμα. Ένα κουτάλι που μπαίνει σαν λέξη άηχη. Ένα παιδί που δε μιλάει – αλλά τρώει.

Σε κάθε σιωπηλή μπουκιά, ένα παιδί μπορεί να αποθηκεύει την απουσία της μητέρας, την ένταση του πατέρα, την ανασφάλεια του κόσμου γύρω του.
Γιατί η τροφή δεν είναι απλώς καύσιμο. Είναι ψυχικό συμβάν. Και πολλές φορές, αντί για λόγο, γίνεται καταφύγιο.

Όταν το φαγητό γίνεται γλώσσα

Στην ψυχοδυναμική προσέγγιση, η σχέση του παιδιού με την τροφή είναι η πρώτη μορφή σχέσης με τον Άλλον.

Όπως σημειώνει ο Winnicott (1960),

“Δεν υπάρχει το βρέφος — υπάρχει μόνο το βρέφος και η μητέρα του”.
Το στόμα είναι το πρώτο πεδίο εμπειρίας επαφής, το πρώτο όργανο προσκόλλησης.

Όταν η τροφή δεν προσφέρεται με συναισθηματική διαθεσιμότητα, όταν δίνεται βιαστικά, μηχανικά, χωρίς βλέμμα ή χωρίς σταθερότητα, παύει να είναι μήνυμα ασφάλειας.
Γίνεται κάτι άλλο: ένα κάλυμμα, μια μεταμφίεση.
Και το παιδί, σιωπηλά, αρχίζει να τρώει όχι από πείνα, αλλά από ψυχικό κενό.

Τι τρώει ένα παιδί όταν δεν πεινάει;

• Ανησυχία που δεν εκφράζεται
• Απουσία που δεν ομολογείται
• Αόρατα “όχι” που δεν ειπώθηκαν
• Ανταμοιβές αντί για αληθινή φροντίδα
• Μια μητέρα κουρασμένη ή υπερπροστατευτική
• Ένα πατέρα απόντα — ή υπερβολικά απαιτητικό
• Ένα οικογενειακό άγχος που δε λέγεται, αλλά περνάει μέσα από το ψυγείο

Η συναισθηματική υπερφαγία στην παιδική ηλικία είναι συχνά το αποτέλεσμα της μη εκφρασμένης ανάγκης για επαφή (Bruch, 1973).

Το παιδί τρώει για να κρατηθεί, όχι για να τραφεί.
Τρώει για να «γεμίσει» μια σχέση που δεν το κοιτάει στα μάτια την ώρα του φαγητού.

Πολλές φορές, η τροφή είναι το μόνο σταθερό πράγμα που λαμβάνει: παρόν, ακόμα και όταν οι άνθρωποι γύρω του δεν είναι.

Το οικογενειακό τραπέζι ως καθρέφτης σχέσεων

Το τραπέζι δεν είναι απλώς λειτουργικό — είναι σκηνή θεατρική και ψυχική.

Σ’ αυτό διαδραματίζεται η μικρή οικογενειακή μας ιστορία: ποιος σερβίρει, ποιος ελέγχει, ποιος επιτρέπεται να αφήσει φαγητό στο πιάτο, ποιος μιλάει, ποιος σωπαίνει.

Η μητέρα σερβίρει περισσότερο απ’ ό,τι χρειάζεται, σαν να απολογείται.
Ο πατέρας μιλά λίγο.
Το παιδί ζητά γλυκό, αλλά δεν κοιτά κανείς τι νιώθει.

Η Susan Forward (1989) μίλησε για γονείς που “ταΐζουν” αντί να “νιώθουν”.
Για οικογένειες που αντικαθιστούν τη συναισθηματική διαθεσιμότητα με φαγητό.
Γιατί το άδειο πιάτο καλύπτει ένα γεμάτο ασυνείδητο.
Κι έτσι, το παιδί μαθαίνει πως το φαγητό είναι ο μόνος τρόπος να πάρει κάτι όταν το συναίσθημα λείπει.

Όταν το κουτάλι γίνεται σιωπή

Το κουτάλι, αυτό το καθημερινό εργαλείο, μετατρέπεται σε μέσο σίτισης χωρίς συναισθηματική συνάντηση.
Γίνεται «γλώσσα» για όσα δεν λέγονται:
• “Φάε για να μην κλαις.”
• “Αν είσαι καλό παιδί, έχει παγωτό.”
• “Μη με ταλαιπωρείς, φάε το φαγητό σου.”

Το κουτάλι εισέρχεται στο στόμα χωρίς να αγγίζει την καρδιά.
Και το παιδί, μέρα με τη μέρα, μαθαίνει να τρώει αντί να νιώθει, να γεμίζει αντί να μοιράζεται, να καταπίνει αντί να εκφράζεται.

Η σιωπή του κουταλιού σήμερα

Παιδιά με παχυσαρκία, επιλεκτικότητα ή επεισόδια υπερφαγίας δεν είναι “απλώς παιδιά που τρώνε πολύ” ή “δύσκολα παιδιά στο φαγητό”.
Είναι ψυχές που έχουν μετατρέψει την τροφή σε εσωτερική γλώσσα επιβίωσης.

Κάθε υπερβολή ή αποφυγή δεν είναι “ιδιοτροπία”. Είναι συμπτωματολογία που μας καλεί να δούμε πέρα από το φαγητό.
Είναι η κραυγή ενός σώματος που προσπαθεί να επεξεργαστεί το συναίσθημα που δεν εκφράζεται λεκτικά.

Τι μπορούμε να κάνουμε;

• Να ξαναδούμε το φαγητό ως πράξη σχέσης και όχι πειθαρχίας.
• Να ακούμε το σώμα του παιδιού: την πείνα, το στομάχι, αλλά και το βλέμμα.
• Να τρώμε μαζί του. Να του μιλάμε. Να το κοιτάμε την ώρα του φαγητού.
• Να σταματήσουμε να χρησιμοποιούμε την τροφή ως ανταμοιβή ή απειλή.
• Να επιτρέψουμε στο παιδί να πει όχι, να δηλώσει όρια, να μάθει να εμπιστεύεται το δικό του σήμα πείνας.

Όπως λέει ο Jesper Juul (2011), «το παιδί δεν χρειάζεται σωστούς τρόπους στο τραπέζι — χρειάζεται σωστή σχέση με αυτόν που κάθεται απέναντί του».

Το παραμύθι που ανοίγει τη γλώσσα

Μια ιστορία με ένα γιαουρτάκι που δεν ήθελε ζάχαρη.
Ένα βερίκοκο που φοβόταν το καλοκαίρι.
Ένα μικρό πλάσμα που βρίσκει τη φωνή του μέσα από τη φαντασία.
Όχι μέσα από το φαγητό, αλλά μέσα από την αναγνώριση.

Τα παραμύθια που μιλούν για τροφή, μιλούν και για επιθυμία, φόβο, μοναξιά και αγάπη.
Και όταν το παιδί τα ακούει, συναισθάνεται – δεν γεμίζει.
Συνδέεται. Και ίσως… για πρώτη φορά, νιώθει ότι δεν χρειάζεται να φάει για να ανήκει.

Βιβλιογραφία 

Bruch, H. (1973). Eating Disorders: Obesity, Anorexia Nervosa, and the Person Within. Basic Books.

Forward, S. (1989). Toxic Parents: Overcoming Their Hurtful Legacy and Reclaiming Your Life. Bantam.

Juul, J. (2011). Συμπεριφερθείτε στα παιδιά σας με σεβασμό. Εκδ. Μεταίχμιο.

Winnicott, D. W. (1960). The Theory of the Parent-Infant Relationship. International Journal of Psycho-Analysis, 41:585-595