Η πίεση και η καθημερινή φθορά του εαυτού: Όταν η σιωπή γίνεται βάρος

Ακρόαση άρθρου......

Υπάρχουν περίοδοι όπου όλα λειτουργούν εξωτερικά με ακρίβεια. Οι ρυθμοί συνεχίζονται, οι ρόλοι υπηρετούνται, οι σχέσεις διατηρούν μια επιφανειακή ισορροπία.

Και όμως, πίσω από την ορατή συνέπεια, κάτι επιμένει. Μια εσωτερική κόπωση, συχνά ασυνείδητη, που δεν διατυπώνεται εύκολα. Μια πίεση που δεν έχει σαφές πρόσωπο, αλλά αφήνει ψυχικά ίχνη – άλλοτε ως ανησυχία, άλλοτε ως συναισθηματική αδράνεια.

Στη σύγχρονη κοινωνία, η ψυχική πίεση δεν προέρχεται μόνο από τις εξωτερικές απαιτήσεις. Πηγάζει και από την εσωτερίκευση ενός ιδεώδους εαυτού, ο οποίος οφείλει να αντέχει, να αποδίδει, να είναι λειτουργικός και σταθερός.

Αυτή η συνεχής επιτήρηση της ψυχικής «ετοιμότητας» οδηγεί πολλές φορές σε μια λεπτή, σχεδόν αδιόρατη, φθορά. Μια φθορά που δεν κραυγάζει, δεν εκδηλώνεται απαραίτητα ως κρίση, αλλά λειτουργεί σαν σταδιακή απορρύθμιση της εσωτερικής ζωής.

Όταν η λειτουργικότητα κουβαλά φθορά: η ψευδής εαυτότητα και η ανάγκη για ψυχικό χώρο

Η εσωτερική αυτή πίεση συχνά παραμένει αθέατη. Δεν συνοδεύεται από «συμπτώματα» που να προδίδουν την ύπαρξή της. Μπορεί να συνυπάρχει με την ευγένεια, την ακρίβεια, την υπευθυνότητα. Και όμως, κάτω από την επιφάνεια, η ψυχική εργασία που απαιτείται για τη διατήρηση αυτής της εικόνας είναι εξαντλητική. Η λειτουργικότητα γίνεται ένα είδος μάσκας — όχι από ψεύδος, αλλά από ανάγκη.

Ο D.W. Winnicott (1965) μίλησε για την ψευδή εαυτότητα ως μια μορφή προσαρμογής σε περιβάλλοντα που δεν αντέχουν την αλήθεια του υποκειμένου. Η έννοια αυτή, αν και διατυπωμένη σε σχέση με τη βρεφική και παιδική ηλικία, διατηρεί την επικαιρότητά της και στην ενήλικη ζωή. Ο σύγχρονος άνθρωπος καλείται συχνά να επιτελέσει μια εκδοχή του εαυτού του που να χωράει στις απαιτήσεις της κοινωνικής πραγματικότητας, εις βάρος της εσωτερικής του αυθεντικότητας.

Στην ψυχοθεραπευτική πρακτική, αυτό εκφράζεται με λεπτούς τρόπους.

Πολλοί άνθρωποι περιγράφουν μια αίσθηση εσωτερικής αποσύνδεσης, μια δυσφορία που δεν αντιστοιχεί σε εξωτερικά γεγονότα. «Δεν συμβαίνει τίποτα, αλλά νιώθω ότι κάτι έχει αλλάξει». Η φράση αυτή περικλείει την εμπειρία της φθοράς:

1. μια απώλεια εσωτερικής συνέχειας,
2. μια διάχυτη μελαγχολία, που δεν μπορεί να μεταφραστεί σε λόγια.

Ο διάλογος τότε δεν αφορά μόνο το «τι φταίει», αλλά το πώς δημιουργείται ένας χώρος όπου αυτή η εμπειρία μπορεί να υπάρξει, χωρίς να χρειάζεται να δικαιολογηθεί ή να λυθεί άμεσα.

Η φθορά δεν είναι απλώς το αποτέλεσμα εξάντλησης. Είναι το αποτύπωμα της μακροχρόνιας απουσίας ενός χώρου όπου ο άνθρωπος μπορεί να είναι, χωρίς να χρειάζεται να προσποιηθεί. Όπου μπορεί να επιτρέψει στον εαυτό του να αισθανθεί, να σκεφτεί, να σταματήσει.

Η κοινωνία της απόδοσης σπάνια δίνει χώρο στην παύση. Η παύση αντιμετωπίζεται ως αδυναμία, η κούραση ως έλλειμμα, η αμφιβολία ως κίνδυνος.

Όταν η τέχνη γίνεται χώρος για όσα δεν λέγονται: η σιωπή, η φθορά και η ανάγκη για αναγνώριση

Σε αυτό το πλαίσιο, η ερώτηση «είσαι καλά;» γίνεται σχεδόν ρητορική. Συχνά αναμένει μια θετική, άμεση απάντηση.

Η παραδοχή ότι κάποιος δεν είναι καλά μπορεί να βιωθεί ως κοινωνική απόκλιση. Έτσι, η σιωπή γίνεται μηχανισμός προσαρμογής. Όχι από έλλειψη λόγου, αλλά από απουσία χώρου που να μπορεί να τον αντέξει.

Η τέχνη, όμως, μπορεί να γίνει ένας τέτοιος χώρος. Οι αφηγήσεις, οι εικόνες, οι μικρές ιστορίες που προβάλλονται σε ένα φεστιβάλ ή μέσα από μια εικαστική εγκατάσταση, λειτουργούν σαν καθρέφτης της εσωτερικής ζωής.

Όπως γράφει ο Félix Guattari (1995), η αισθητική εμπειρία δεν έχει μόνο καλλιτεχνική αξία· έχει και ψυχική λειτουργία. Ενεργοποιεί περιοχές του υποκειμένου που δεν προσπελάζονται εύκολα μέσα από τον λόγο. Η τέχνη δεν εξηγεί – δημιουργεί. Δημιουργεί χώρους, μορφές, σιωπές, μέσα στις οποίες ο θεατής μπορεί να αναγνωρίσει κάτι από τη δική του εμπειρία.

Σε αυτό τον χώρο, η πίεση και η φθορά παύουν να είναι αόρατες. Γίνονται μορφή, γίνονται ρυθμός, γίνονται ιστορία. Και αυτή η μετατόπιση είναι από μόνη της θεραπευτική. Όχι γιατί επιλύει, αλλά γιατί αναγνωρίζει. Γιατί δίνει υπόσταση σε αυτό που αλλιώς θα χανόταν.

Η ψυχική ανθεκτικότητα δεν είναι η απουσία δυσκολίας. Είναι η δυνατότητα να υπάρξει η δυσκολία χωρίς να καταργηθεί η υποκειμενικότητα. Και αυτή η δυνατότητα ξεκινά από τη στιγμή που αναγνωρίζεται η σιωπηλή φθορά – και δεν θεωρείται αδυναμία, αλλά ανθρώπινη συνθήκη.

Η φράση «δεν είμαι καλά» χρειάζεται έναν συνομιλητή που να μην σπεύσει να διορθώσει, αλλά να μείνει. Να ακούσει. Να συγκρατήσει. Ίσως εκεί αρχίζει η πραγματική φροντίδα.

Βιβλιογραφία 

Guattari, F., 1995. Chaosmosis: An Ethico-Aesthetic Paradigm. Bloomington: Indiana University Press.

Winnicott, D.W., 1965. The Maturational Processes and the Facilitating Environment: Studies in the Theory of Emotional Development. London: Hogarth Press.