Παιχνίδι και Ψυχοσυναισθηματική Ανάπτυξη: Η Βιωματική Γλώσσα του Παιδικού Νου

Ακρόαση άρθρου......

Το παιχνίδι αποτελεί μια από τις πιο ουσιώδεις και αδιαπραγμάτευτες λειτουργίες της παιδικής ηλικίας. Δεν είναι απλώς μια ευχάριστη ή δημιουργική δραστηριότητα, αλλά μια φυσική και αναντικατάστατη διεργασία μέσα από  την οποία το παιδί αντιλαμβάνεται, επεξεργάζεται και κατανοεί τον εαυτό του και τον κόσμο γύρω του.

Μέσα από το παιχνίδι, τα παιδιά εκφράζουν συναισθήματα, δίνουν την ταυτότητα τους, επεξεργάζονται εμπειρίες, κατανοούν σχέσεις και κοινωνικούς ρόλους. Πρόκειται για μια «βιωματική γλώσσα», ένα κανάλι συμβολικής επικοινωνίας και ψυχικής οργάνωσης που προϋπάρχει του λόγου.

Η σημασία του παιχνιδιού αναγνωρίζεται πλέον και σε κλινικό επίπεδο. Η παιγνιοθεραπεία, ως εξειδικευμένη μορφή ψυχοθεραπείας για παιδιά αξιοποιεί ακριβώς αυτή την δύναμη του παιχνιδιού ως θεραπευτικό εργαλείο για την ανάδυση και επεξεργασία του ψυχισμού.

Στην αναπτυξιακή ψυχολογία, το παιχνίδι θεωρείται κρίσιμος δείκτης ψυχικής υγείας,κοινωνικής και ενσωμάτωσης και ωριμότητας.

 Το παιχνίδι ως εργαλείο συμβολικής επεξεργασίας 

Η λειτουργία του παιχνιδιού στη συναισθηματική ανάπτυξη είναι πρωτίστως συμβολική. 

Κατά τον Piajet (1962),το παιχνίδι παρέχει στο παιδί τη δυνατότητα να πειραματιστεί με την πραγματικότητα,να την ανασυνθέσει και να την ερμηνεύσει με βάση τις εσωτερικές του ανάγκες και επιθυμίες.

Στο ελεύθερο παιχνίδι,το παιδί προβάλλει προσωπικά βιώματα,φόβους, επιθυμίες και συγκρούσεις, μετατρέποντας τα σε διαχειρίσιμες μορφές. Ετσι, αναπτύσσει έναν συμβολικό τρόπο κατανόησης και αναδόμηση του εσωτερικού και εξωτερικούς κόσμου του.

Στο πλαίσιο αυτό,το παιχνίδι λειτουργεί ως ψυχικός μηχανισμός επεξεργασίας επιτρέπει τη δοκιμή ρόλων, την αναπαράσταση συγκρουσιακών εμπειριών, την εξοικειωμένη με συναισθηματικά φορτισμένες καταστάσεις και τη βαθμιαία δημιουργία ψυχικής συνοχής.

Μέσα από την φαντασία,το παιδί αναπλαισιώνει την εμπειρία του και κατακτά νέες μορφές κατανόησης.

Ο Donald Winnicott (1971), από ψυχαναλυτική σκοπιά περιέγραψε το παιχνίδι ως μια δραστηριότητα που λαμβάνει χώρα σε έναν «ενδιάμεσο χώρο εμπειρίας» μια μεταβατική ζώνη μεταξύ της εσωτερικής πραγματικότητας του παιδιού και του εξωτερικού κόσμου.

Το παιχνίδι δεν είναι ούτε αποκλειστικά υποκειμενικό ούτε εντελώς αντικειμενικό. Αποτελεί έναν χώρο δημιουργικής διαμεσολάβησης, μέσα στον οποίο το παιδί μπορεί να εκφραστεί αυθεντικά και να αισθανθεί ότι έχει έλεγχο πάνω στον κόσμο του.

Το παιχνίδι ως συναισθηματική έκφραση και αποκωδικοποίηση του ανείπωτου

 Πολλά παιδιά, ιδιαίτερα σε μικρή ηλικία ή υπό συνθήκες ψυχικής πίεσης δεν έχουν την ικανότητα να εκφράσουν λεκτικά όσα νιώθουν. Η έλλειψη αφηγηματικού λόγου ή συναισθηματικής αυτογνωσίας οδηγεί σε ανάγκη για άλλους δρόμους σε έκφρασης. Σε τέτοιες περιπέτειες το παιχνίδι αναδεικνύεται ως κατεξοχήν μέσο αποκωδικοποίησης του ανείπωτου.

Παιδιά που έχουν βιώσει τραυματικά γεγονότα ή ζουν σε περιβάλλοντα συναισθηματικής απορρύθμισης συχνά εκφράζουν τις εσωτερικές τους συγκρούσεις μέσα από επαναλαμβανόμενα μοτίβα παιχνιδιού.

Η χρήση φιγούρων, ιστοριών, αντικειμένων ή σχεδίων προσφέρει μια «ασφαλή απόσταση» για να προσεγγιστεί και να εξωτερικευτεί το ψυχικό φορτίο.

Σε θεραπευτικά πλαίσια, όπως η παιγνιοθεραπεία, ο ψυχολόγος λειτουργεί ως παρών και συντονισμένος συμπαίκτης, που με ενσυνειδητότητα ακολουθεί την πορεία αυτού του «ταξιδιού». Η θεωρητική κατάρτιση και η κλινική εμπειρία είναι αναγκαία προκειμένου να αποφευχθεί η προβολή ενηλίκων νοημάτων ή η υπεραπλούστευση της παιδικής έκφρασης ( Landreth,2012).

Αναπτυξιακές διαστάσεις του παιχνιδιού

Η ποιότητα, το περιεχόμενο και η λειτουργία του παιχνιδιού μεταβάλλονται ανάλογα με την αναπτυξιακή φάση του παιδιού.

Στην προσχολική ηλικία, κυριαρχεί το συμβολικό ή φανταστικό παιχνίδι ρόλων, μέσα από το οποίο το παιδί προβάλλει εσωτερικές αναπαραστάσεις εναλλάσσει ρόλους και πειραματίζεται με την ταυτότητα. Η ταύτιση με πρόσωπα ή φανταστικούς χαρακτήρες αποτελεί τρόπο εξερεύνησης του εαυτού και των ορίων του.

Στην μέση παιδική ηλικία εμφανίζονται πιο δομημένες μορφές παιχνιδιού με κανόνες, συνεργασία και διαπραγμάτευση που αντανακλούν τη σταδιακή κοινωνικοποίηση και την ικανότητα για συναισθηματική ρύθμιση και συμβιβασμό. Το παιδί αποκτά μεγαλύτερη επίγνωση των άλλων μαθαίνει να μοιράζεται, να περιμένει τη σειρά του και να αντέχει την ήττα, δείκτες αυξανόμενης συναισθηματικής ωριμότητας.

Έρευνες έχουν δείξει ότι τα παιδιά έχουν πρόσβαση σε ελεύθερο δημιουργικό και ποιοτικό παιχνίδι παρουσιάζουν υψηλότερα επίπεδα ενσυναίσθησης, αυτορρύθμισης και ψυχικής ανθεκτικότητας ( Pellegrini & Smith,2007). Στον αντίποδα, η αποστέρηση παιχνιδιού  -ιδίως σε περιβάλλοντα παραμέλησης ή αυστηρής πειθαρχίας - συνδέεται με αυξημένο κίνδυνο μαθησιακών, κοινωνικών και ψυχικών δυσκολιών.

Ο ρόλος του ενήλικα

Ο ενήλικας -είτε γονέας είτε ψυχολόγος -καλείται να παίξει υποστηρικτό και διακριτικό ρόλο στο παιχνίδι του παιδιού. Η σημασία του παιχνιδιού πρέπει να αναγνωρίζεται χωρίς να εργαλειοποιείται ή να ελέγχεται.

Το παιδί έχει ανάγκη από ασφαλή χώρο,σεβασμό και ελευθερία για να εκφραστεί αυθεντικά.

Η υπερβολική παρέμβαση, η καθοδήγηση ή η υπερερμηνεία μπορούν να καταπνίξουν τη δημιουργικότητα,να περιορίσουν τη φαντασία και να στερήσουν από το παιδί τη δυνατότητα αυτενέργειας.

 Στο θεραπευτικό πλαίσιο, ο ψυχοθεραπευτικός λόγος κρατά τον «χώρο» ψυχικά και συμβολικά:

1. υποδέχεται τις εκφράσεις του παιδιού,
2. παρέχει σταθερότητα και ασφάλεια,
3. ενθαρρύνει την εσωτερική του αφήγηση.

Η διακριτική παρουσία του θεραπευτή αποτελεί την «ήσυχη δύναμη» που συνάδει χωρίς να κατευθύνει, συμβολίζει χωρίς να ερμηνεύει άμεσα και επιτρέπει την ψυχική μετακίνηση μέσα από την σχέση και την επαφή.

Συμπεράσματα

Το παιχνίδι δεν είναι προαιρετική πολυτέλεια αλλά ψυχοσυναισθηματική αναγκαιότητα. Είναι ο πρωταρχικός τρόπος με τον οποίο το παιδί επεξεργάζεται την πραγματικότητα, εκφράζει το ασυνείδητο και συνθέτει τον εαυτό του.

Η ποιότητα, η ελευθερία και η αυθεντικότητα του παιχνιδιού σχετίζονται άμεσα με την συνολική ψυχική του ανάπτυξη. Σε μια κοινωνία που συχνά επισπεύδει την παιδική ηλικία και την αντικαθιστά με προκαθορισμένες δραστηριότητες ή ψηφιακές ενασχολήσεις  η υπεράσπιση του δικαιώματος του παιδιού στο ελεύθερο, δημιουργικό και ουσιαστικό παιχνίδι αποτελεί πράξη βαθιά παιδαγωγική και θεραπευτική.

Βιβλιογραφία 

Landreth, G. L. (2012).Play Therapy :The art of the Relationship (3rd ed.). Routledge.

Piaget,J. (1962).Play,Dreams and Imitation in Childhood.Norton.

Pellegrini,A.D, & Smith, P.K. (2007).The nature of Play : Freat Aprs and Humans.Guildford Press.

Winnicott, D.W. (1971).Playing and Reality.Tavistock