Γονείς ή Manager; Η ισορροπία ανάμεσα στην υπερηφάνεια και την εργαλειοποίηση

Ακρόαση άρθρου......

Η γονεϊκή υπερηφάνεια, παράγοντας που ιστορικά συνδέεται με την ενίσχυση της ψυχοκοινωνικής ανάπτυξης του παιδιού, στη σύγχρονη εποχή της υπερσυνδεσιμότητας διατρέχει κίνδυνο να μετατραπεί σε εργαλείο αυτοπροβολής.

Το φαινόμενο υπερέκθεσης ανηλίκων στον κόσμο του διαδικτύου (sharenting) δεν αποτελεί πλέον μεμονωμένο περιστατικό, αλλά δομικό στοιχείο της σύγχρονης κοινωνικής πραγματικότητας. Η λεπτή γραμμή ανάμεσα στην αυθεντική ενίσχυση και στην «εργαλειακή χρησιμοποίηση» του παιδιού εγείρει καίρια ερωτήματα με ψυχολογικό, κοινωνιολογικό και ηθικό αντίκτυπο. 

Τι είναι όμως το sharenting?

Ο όρος αυτός περιγράφει την πρακτική κατά την οποία οι γονείς κοινοποιούν συστηματικά οπτικοακουστικό και φωτογραφικό υλικό των παιδιών τους στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.

Έρευνες δείχνουν πως ένα μέσο παιδί έχει ήδη δημιουργήσει ένα ψηφιακό αποτύπωμα, προτού φτάσει στην ηλικία των 8 ετών. Η κανονικοποίηση αυτής της πρακτικής καταδεικνύει τη σταδιακή διάβρωση της διάκρισης ανάμεσα στο ιδιωτικό και το δημόσιο βίο. 

Γονεϊκή υπερηφάνεια ή ναρκισσιστική προέκταση;

Δεν μπορεί να να μη ληφθεί υπ’ όψιν πως πίσω από το sharenting βρίσκεται συχνά η ανάγκη του γονέα για κοινωνική αναγνώριση. Η γονεϊκή υπερηφάνεια, όταν διαμεσολαβείται από τα κοινωνικά δίκτυα, κινδυνεύει να μετατραπεί σε ναρκισσιστική επένδυση πάνω στο ίδιο το παιδί. Το παιδί τείνει να λειτουργεί ως μια «προέκταση» του εκάστοτε γονέα, και όχι ως αυτόνομο υποκείμενο.

Η ασυνείδητη αυτή δυναμική ενδέχεται να δημιουργήσει συγκρούσεις στην εφηβεία, όπου το παιδί θα επιχειρήσει να αποκοπεί από μια ταυτότητα που νιώθει ότι του επιβλήθηκε.

Η σχέση προσκόλλησης (Bowlby) μας υπενθυμίζει ότι το παιδί χρειάζεται μια «ασφαλή βάση» για να εξερευνήσει τον κόσμο. Όταν ο γονέας εκθέτει το παιδί σε ένα ψηφιακό κοινό, η ασφαλής αυτή βάση διαταράσσεται. Στο παιδί εγείρονται ερωτήματα όπως «με αγαπούν γιατί υπάρχω ή γιατί προσφέρω εικόνες που δίνουν likes ή χρήματα;».

Η αποδοχή αντί να βιώνεται εντός της οικογένειας, εξαρτάται από την απήχηση των ψηφιακών αναρτήσεων. Αυτή η συνθήκη αλλοιώνει τη θεμελιώδη εμπειρία εμπιστοσύνης που χρειάζεται το παιδί να χτίσει ανθεκτικότητα και υγιή αυτοαντίληψη.

Οι συνέπειες στην ψυχολογία 

Η δημόσια εικόνα που «χτίζεται» χωρίς τη συνειδητή συμμετοχή του παιδιού ενδέχεται να προκαλέσει αισθήματα απώλειας ελέγχου και αδυναμίας.

Επιπροσθέτως, η εξοικείωση με την αποδοχή του κοινού μπορεί να οδηγήσει σε εξάρτηση από εξωγενή παράγοντα επιβεβαίωσης. Αυτό το συμπεριφορικό μοτίβο συνδέεται με αυξημένα ποσοστά άγχους, κατάθλιψης και διαταραχών αυτοεκτίμησης.

Στον αντίποδα, πρέπει να επισημανθεί ότι τα παιδιά που μεγαλώνουν ως «κεντρικά πρόσωπα» στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης,τείνουν να δυσκολεύονται να διαχωρίσουν την προσωπική τους αξία από την εικόνα τους στο διαδίκτυο. Σε έναν κόσμο όπου το πόσο όμορφος, ικανός και αγαπητός είσαι καθορίζεται από τα media ή τους άλλους, η ψυχική ανθεκτικότητα και η συγκρότηση της ταυτότητας δοκιμάζονται.

Εσωτερίκευση του βλέμματος

Το φαινόμενο sharenting παράγει αυτό που στην ψυχολογία ονομάζουμε «εσωτερίκευση του βλέμματος του άλλου». Το παιδί, συνηθισμένο να είναι αντικείμενο θέασης,αναπτύσσει υπερεπαγρύπνηση απέναντι στο πώς φαίνεται.

Στην κρίσιμη φάση του εφηβικού κύκλου αυτό μπορεί να μετατραπεί σε έντονη αυτοπαρατήρηση και συγκρίσεις με πρότυπα που δεν αντιστοιχούν στην πραγματικότητα. Δεν είναι τυχαίο ότι ερευνητικά δεδομένα συνδέουν την πρόωρη δημόσια έκθεση με αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης κοινωνικού άγχους και διαταραχών εικόνας σώματος.

Ηθικές και κοινωνιολογικές διαστάσεις 

Το sharenting εγείρει ζητήματα παιδικών δικαιωμάτων και δικαίου στην ιδιωτικότητα και την ψηφιακή ασφάλεια. Το παιδί αποκτά δημόσια ταυτότητα χωρίς να έχει ποτέ εκφράσει συνειδητή συναίνεση, δεδομένου ότι δεν έχει εδραιωθεί η λογική και η κριτική σκέψη στο επίπεδο που την διαθέτει ένας ενήλικος, γεγονός που μπορεί να το δεσμεύσει μελλοντικά σε ανεπιθύμητες ετικέτες.

Παράλληλα, η κοινωνιολογική θεωρία περί «κοινωνίας του θεάματος» (Debord, 1967) δείχνει την εργαλειοποίηση του παιδιού ως ένα στοιχείο μιας ευρύτερης τάσης όπου η αξία μετράται μέσω της προβολής. Με αυτόν τον τρόπο, το παιδί γίνεται μέσο κατασκευής γονεϊκης ταυτότητας και όχι υποκείμενο με τον δικό του ψυχισμό.

GRWM 

Ένα πιο πρόσφατο παράδειγμα ψηφιακής υπερέκθεσης είναι τα βίντεο τύπου get ready with me (GRWM), όπου παιδιά προβάλλουν μπροστά στην κάμερα διαδικασίες όπως βάψιμο, την επιλογή ρούχων ή την προετοιμασία για την ημέρα τους. Μολονότι μπορεί να φαίνεται ως αθώα μορφή δημιουργικής έκφρασης, στην πραγματικότητα η δημιουργία αυτών των βίντεο ενέχει πολλούς κινδύνους.

Από ψυχολογικής σκοπιάς, η συστηματική συμμετοχή σε τέτοιες διεργασίες με τις «ευλογίες» των γονέων επιτυγχάνει την ενηλικοποίηση του παιδιού και οδηγεί σε πρόωρη εσωτερίκευση κοινωνικών ρόλων που δεν αντιστοιχούν στην εκάστοτε αναπτυξιακή του φάση.

Με βάση τις θεωρίες της αναπτυξιακής ψυχολογίας (Erikson, 1968), αυτή η αλλοίωση μπορεί να διαταράξει την κρίσιμη διαδικασία συγκρότησης της ταυτότητας, αυξάνοντας την πιθανότητα εμφάνισης άγχους, χαμηλής αυτοεκτίμησης ακόμη και κατάθλιψης. Το πιο ανησυχητικό στοιχείο είναι ότι η παιδική ηλικία, δηλαδή μια περίοδος αυθορμητισμού, παιχνιδιού και ελεύθερης ανακάλυψης, υπονομεύεται και συρρικνώνεται.

Καταλήγοντας, η διαχείριση της γονεϊκης υπερηφάνειας στην εποχή της παρατεταμένης έκθεσης δεν μπορεί να αναχθεί σε ατομικό ζήτημα επιλογής, καθώς αποτελεί ένα συλλογικό διακύβευμα. Η ψυχολογική κοινότητα,οι φορείς εκπαίδευσης χρειάζονται να δημιουργήσουν μηχανισμούς ενημέρωσης και πρόληψης ώστε να διασφαλιστεί η ψυχική ανθεκτικότητα των παιδιών. Η παιδική ηλικία δεν πρέπει να λειτουργεί ως μέσο κοινωνικού θεάματος,αλλά ως θεμέλιο μελλοντικής αυτονομίας.

Αν ο 21ος αιώνας χαρακτηρίζεται από την επικράτηση της εικόνας,τότε ίσως η πιο επαναστατική πράξη γονεϊκής αγάπης και φροντίδας είναι η προστασία της ζωής του παιδιού.
Ας σταθούμε δίπλα στα παιδιά μας χωρίς την οθόνη χωρίς τους followers, χωρίς την αίσθηση ότι κάποιος θα μας δει.

Βιβλιογραφία

Debord,G.(1967).The society of Spectacle.Paris : Buchet- Chastel.

Festinger, L. (1954).A theory of social comparison processes.Human Relations, 7(2), 117-140

Livingstone,S., & Blum-Ross, A. (2020).Parenting for a Digital Future :How Hopes and Fears about Technology shape children’s lives. Oxford University Press)

Verswijvel,K., Wallace, M.. Hardies , K., & Herman, S. (2019). Sharenting,peer-reported social media behavior and adolescent well-being.Computers in Human Behaviour,101, 104-113