Άνθρωπος και Φάλαινα: Ζωή μετά την Εμμηνόπαυση

Ακρόαση άρθρου......

Η εμμηνόπαυση, ως βιολογικό ορόσημο στη ζωή της γυναίκας, συχνά περιβάλλεται από σιωπές, φόβους και κοινωνικά στερεότυπα. Στις περισσότερες αφηγήσεις, παρουσιάζεται ως το «τέλος»: το τέλος της αναπαραγωγικής ικανότητας, το τέλος της νεότητας, το τέλος μιας σωματικής ακμής.

Όμως, η ίδια η βιολογία και η εξελικτική επιστήμη μας δείχνουν κάτι πολύ διαφορετικό: ότι η εμμηνόπαυση δεν σηματοδοτεί το κλείσιμο του κύκλου της ζωής, αλλά την έναρξη μιας νέας φάσης που μπορεί να είναι εξίσου – αν όχι περισσότερο – σημαντική.

Σχεδόν όλα τα θηλαστικά αναπαράγονται έως το τέλος της ζωής τους. Οι άνθρωποι, ωστόσο, παρουσιάζουν ένα μοναδικό χαρακτηριστικό: οι γυναίκες περνούν την εμμηνόπαυση σε μια ηλικία όπου έχουν ακόμα πολλά χρόνια ζωής μπροστά τους.

Επιστημονικά δεδομένα επιβεβαιώνουν ότι το ίδιο συμβαίνει μόνο σε ελάχιστα ακόμη είδη θηλαστικών: σε ορισμένες φάλαινες, όπως η όρκα (Orcinus orca), οι πιλότοι (Globicephala macrorhynchus και Globicephala melas) και οι ψευδόρκες (Pseudorca crassidens) (Ellis et al., 2018).

Η πιο γνωστή ερμηνεία είναι η λεγόμενη «υπόθεση της γιαγιάς» (grandmother hypothesis). Σύμφωνα με αυτή, οι γυναίκες μετά την εμμηνόπαυση παίζουν κρίσιμο ρόλο στην επιβίωση της οικογένειας και της κοινότητας. Η παρουσία μιας γιαγιάς που βοηθά στη φροντίδα των εγγονιών, στη μεταβίβαση γνώσης, στην καθοδήγηση της νέας γενιάς, αυξάνει τις πιθανότητες επιβίωσης και εξέλιξης της ομάδας (Hawkes & Coxworth, 2013).

Αντίστοιχα, στις φάλαινες οι μεγαλύτερες θηλυκές καθοδηγούν τα κοπάδια προς τα σημεία τροφής, βοηθούν τα νεότερα μέλη να επιβιώσουν σε δύσκολες περιόδους και προσφέρουν κοινωνική συνοχή. Η εμπειρία τους γίνεται κεφάλαιο ζωής για όλη την ομάδα.

Στον άνθρωπο, η εμμηνόπαυση δεν είναι απλώς ένα βιολογικό συμβάν. Είναι μια ψυχική και υπαρξιακή τομή.

Αν η αναπαραγωγική φάση της ζωής σχετίζεται με τη φροντίδα των παιδιών, τη δημιουργία οικογένειας και κοινωνικών δεσμών, η μετα-αναπαραγωγική ζωή μπορεί να σηματοδοτήσει μια δεύτερη γέννηση: την ανακάλυψη του εαυτού, την εμβάθυνση στις προσωπικές επιθυμίες, την ελευθερία από βιολογικές επιταγές.

Η ψυχολογία μας βοηθά να κατανοήσουμε την εμμηνόπαυση πέρα από τη σωματική εμπειρία. Πρόκειται για μια μεταβατική φάση με έντονες συναισθηματικές και ψυχολογικές προεκτάσεις. Τα συμπτώματα μπορεί να περιλαμβάνουν άγχος, θλίψη, αλλαγές στη διάθεση, αίσθηση απώλειας. Όμως, πίσω από αυτά τα δύσκολα συναισθήματα βρίσκεται η δυνατότητα για ανασυγκρότηση της ταυτότητας.

Ο Winnicott (1971) τόνισε τη σημασία του «αληθινού εαυτού», που συχνά αναδύεται σε περιόδους κρίσης και αλλαγής. Η εμμηνόπαυση μπορεί να γίνει το έδαφος όπου ο αληθινός εαυτός θα βρει χώρο να εκφραστεί. Αντί για σιωπή και ντροπή, μπορεί να υπάρξει λόγος, μοίρασμα, κοινότητα.

Εδώ τίθεται ένα κρίσιμο ζήτημα: πώς η κοινωνία αντιλαμβάνεται τη γυναίκα μετά την εμμηνόπαυση.

Στις δυτικές κοινωνίες κυριαρχεί το νεανικό πρότυπο, που συχνά οδηγεί σε περιθωριοποίηση των μεγαλύτερων γυναικών. Η εμμηνόπαυση παρουσιάζεται ως «πρόβλημα» που πρέπει να λυθεί ιατρικά ή να κρυφτεί.

Αντίθετα, σε άλλους πολιτισμούς, η φάση αυτή συνδέεται με κύρος και σοφία. Οι γυναίκες αναγνωρίζονται ως φορείς γνώσης και σεβασμού. Εδώ βλέπουμε πώς η βιολογία τέμνεται με τον πολιτισμό: το ίδιο γεγονός μπορεί να βιωθεί ως απώλεια ή ως ανάληψη ενός νέου ρόλου.

Αν η «υπόθεση της γιαγιάς» εξηγεί γιατί εξελικτικά η ζωή συνεχίζεται μετά την εμμηνόπαυση, η ψυχολογική και υπαρξιακή διάσταση μας δείχνει πώς μπορεί να βιωθεί. Η γυναίκα μετά την εμμηνόπαυση δεν είναι πλέον «χρήσιμη» μόνο για την αναπαραγωγή ή την επιβίωση του είδους, αλλά μπορεί να στραφεί στη δημιουργία του νοήματος.

Η ερώτηση που τίθεται, λοιπόν, δεν είναι μόνο βιολογική: «Είναι ο άνθρωπος το μοναδικό θηλαστικό που ζει μετά την εμμηνόπαυση;» Η απάντηση είναι ότι δεν είναι ο μόνος. Μαζί με τις φάλαινες, ο άνθρωπος μοιράζεται αυτό το μοναδικό εξελικτικό προνόμιο.

Αλλά η βαθύτερη ερώτηση είναι άλλη: τι κάνουμε εμείς με αυτή τη ζωή; Θα τη ζήσουμε ως σιωπή και φόβο ή ως θαυμαστικό; Θα την περιορίσουμε στην απώλεια ή θα την ανοίξουμε στη δημιουργία;

Όπως οι φάλαινες χαράσσουν δρόμους στον ωκεανό, έτσι και οι γυναίκες μετά την εμμηνόπαυση μπορούν να χαράξουν νέους δρόμους ζωής, γνώσης και σχέσης. Και ίσως εκεί κρύβεται το πραγματικό θαύμα: όχι στο τέλος της αναπαραγωγής, αλλά στην αρχή μιας δεύτερης, πιο βαθιάς, πιο ελεύθερης ζωής.

Βιβλιογραφία

Ellis, S., Franks, D.W., Nattrass, S., Cant, M.A., Bradley, D.L., Giles, D., Balcomb, K.C. & Croft, D.P. (2018). Post-reproductive lifespans are rare in mammals. Ecology and Evolution, 8(5), pp. 2482–2494.

Hawkes, K. & Coxworth, J.E. (2013). Grandmothers and the evolution of human longevity: A review of findings and future directions. Evolutionary Anthropology, 22(6), pp. 294–302.

Winnicott, D.W. (1971). Playing and Reality. London: Tavistock.