Κακοποιητικές σχέσεις

Ορισμένα συνηθισμένα στερεότυπα γύρω από το ζήτημα των κακοποιητικών σχέσεων είναι πως αφορούν μόνο σε ζητήματα σωματικής βίας και πως τα θύματα παραμένουν στις σχέσεις αυτές από επιλογή.

Οι μορφές της βίας

Η βία μπορεί να έχει πολλές μορφές: υπάρχει η σωματική, η λεκτική (προσβολές, ειρωνεία, υποτίμηση) αλλά και η συναισθηματική-ψυχολογική βία και οφείλουμε να μάθουμε να αναγνωρίζουμε όλες τις μορφές και όχι να περιοριζόμαστε σε όσες αφήνουν εμφανή σωματικά σημάδια. Η ψυχολογική βία για παράδειγμα έχει στις περισσότερες περιπτώσεις μακροπρόθεσμες, καταστροφικές συνέπειες στην αυτοεκτίμηση- αυτοπεποίθηση και την αίσθηση ασφάλειας του ατόμου. Ο λόγος που η συναισθηματική κακοποίηση είναι τόσο επιβλαβής, είναι επειδή επηρεάζει τον τρόπο που σκεφτόμαστε για τον εαυτό μας.

Κάθε κακοποίηση προσβάλλει άμεσα την αυτοεκτίμησή μας και οδηγεί στην εσωτερική ή έστω υποσυνείδητη αμφιβολία για το αν είμαστε άξιοι να αγαπηθούμε.

Κακοποίηση στις σχέσεις

Η κακοποίηση περιλαμβάνει γενικά επαναλαμβανόμενες συμπεριφορές, όπως π.χ. εκρήξεις θυμού, έντονα και παράλογα ξεσπάσματα ζήλιας, πλήρη έλεγχο των κινήσεων, απειλές, προσβολές, υποτίμηση, ενοχοποίηση, χειριστικές συμπεριφορές, υβριστικές εκφράσεις, κοινωνική απομόνωση, πίεση για σεξουαλική συνεύρεση κ.α.

Ο θύτης συχνά αδιαφορεί για τις ανάγκες του θύματος, είναι επικριτικός και αντιμετωπίζει το θύμα ως άβουλο ον το οποίο δύναται να ελέγξει πλήρως. Συχνά δεν υπάρχει χώρος για εποικοδομητικές διαφωνίες, γιατί οι συζητήσεις δεν είναι ισότιμες και δε γίνονται σε ένα κλίμα σεβασμού. Είναι πλήρως ελεγκτικός, σαρκαστικός, περιφρονητικός έως και εξευτελιστικός. Προκειμένου να δημιουργήσει ένα έδαφος πάνω στο οποίο μπορεί να συνεχίσει την κακοποίηση, κατηγορεί συχνά το θύμα ότι είναι πολύ ευαίσθητος/η και ότι υπερβάλλει ως προς τις αντιδράσεις του/ της. Επισημαίνει τακτικά τα λάθη και τις αδυναμίες του θύματος και προσπαθεί να τον/ την κάνει να νιώσει ότι αυτός είναι πάντα ο σωστός. Βρίσκει διαρκώς δικαιολογίες για τη συμπεριφορά του και δε δύναται να ζητήσει συγγνώμη. Κοινό στοιχείο των συμπεριφορών αυτών είναι το κλίμα εκφοβισμού που δημιουργείται και η συνειδητή επανάληψή τους εκ μέρους του θύτη.

Είναι πολύ σημαντικό να γίνει λοιπόν κατανοητό, πρωτίστως από τα θύματα, ότι δεν πρόκειται για τυχαία, μεμονωμένα περιστατικά και ότι η ουτοπική προσπάθειά τους να αλλάξουν το σύντροφο- θύτη δεν οδηγεί πουθενά αλλού εκτός από τον εγκλωβισμό τους σε μία σχέση- φυλακή, που θα αφήσει εν τέλει ανεξίτηλα ψυχικά σημάδια στην προσωπικότητά τους.

Αποκτήστε το βιβλίο Νίκησε τις τοξικές σχέσεις από το εξειδικευμένο βιβλιοπωλείο ψυχολογίας της Πύλης μας.

Έμφυλη βία

Στη μαζική πλειοψηφία των περιπτώσεων, οι μορφές αυτές βίας ασκούνται από τον άντρα στη γυναίκα, διατηρώντας και ενισχύοντας κατά αυτόν τον τρόπο σεξιστικές αντιλήψεις και στερεοτυπικές αναπαραστάσεις για τους ρόλους των φύλων. Η έμφυλη βία είναι μία μορφή επιβολής εξουσίας πάνω στο θύμα.

Το προφίλ των κακοποιητικών ατόμων

Υπάρχουν ορισμένα χαρακτηριστικά που εμφανίζονται συχνά στο προφίλ των θυτών. Παρόλο που η προσωπικότητα διαφέρει, ένα κοινό χαρακτηριστικό είναι ότι πρόκειται για άτομα που έχουν σοβαρά προβλήματα διαχείρισης του θυμού τους. Επίσης αντιμετωπίζουν συχνά ζητήματα συναισθηματικής ανωριμότητας. Δεν είναι σε θέση να αναγνωρίσουν επιτυχώς τα συναισθήματά τους, να τα ρυθμίσουν, να τα ελέγξουν και να τα εκφράσουν με σεβασμό και με κοινωνικά αποδεκτό τρόπο.

Καταφεύγουν στην άσκηση λεκτικής, συναισθηματικής ή σωματικής βίας, η οποία αποτελεί μία εύκολη λύση έκφρασης. Χρησιμοποιούν τη συμπεριφορά αυτή για να επιβληθούν, να υποτάξουν και να διατηρήσουν τον έλεγχο και την εξουσία μέσα στη σχέση, υποκρύπτοντας πολλές φορές ένα αίσθημα ανεπάρκειας και ένα φόβο αποτυχίας και εγκατάλειψης. Ο θύτης θεωρεί πως η σύντροφός /σύζυγός είναι κτήμα του και δεν της επιτρέπει να εκφράζει διαφωνίες και επιθυμίες μέσα στη σχέση.

Οι θύτες εμφανίζουν συχνά αντιφατικά στοιχεία στην προσωπικότητά τους και παρουσιάζονται ως ευγενικοί και ευπρεπείς έξω από το σπίτι τους, παρά τη βίαιη συμπεριφορά προς τη σύντροφό τους. Πολλές φορές εμφανίζουν επίσης συνοδό παθολογική ζήλια και καχυποψία.  Οι θύτες εμφανίζουν συχνά ναρκισιστικά και αντικοινωνικά στοιχεία στη δομή της προσωπικότητας τους.  Συνήθως πρόκειται για άτομα με συντηρητικές αντιλήψεις, ειδικά ως προς τους ρόλους των δύο φύλων. Πιστεύουν στην υπεροχή των ανδρών έναντι των γυναικών και στον αρχηγικό τους ρόλο. Τα άτομα- θύτες πολλές φορές έχουν μεγαλώσει σε βίαιο περιβάλλον και αναπαράγου το οικείο για αυτούς μοντέλο συμπεριφοράς στις ενήλικες σχέσεις τους.

Παραμονή σε μια κακοποιητική σχέση

Γιατί όμως παραμένει μια γυναίκα σε μια κακοποιητική σχέση; Πολλές φορές δεν αναγνωρίζει τον εαυτό της ως θύμα. Η άρνηση λειτουργεί ως μηχανισμός άμυνας, με αποτέλεσμα την ελλειπή συνειδητοποίηση της πραγματικότητας. Άλλοτε έχουν την τάση να αυτοενοχοποιούνται. Δικαιολογούν το θύτη και επωμίζονται την ευθύνη για τις πράξεις τους. Νιώθουν ντροπή και ενοχές.

Πολλές γυναίκες φοβούνται τα αντίποινα και την εκδικητική συμπεριφορά είτε εις βάρος τους είτε εις βάρος των παιδιών, εάν υπάρχουν. Υπάρχει επίσης ο φόβος ότι δε θα γίνει πιστευτή, ότι θα την αμφισβητήσουν και δε θα έχει τη δύναμη να υπερασπιστεί τον εαυτό της. Έχουν γενικά χαμηλή αυτοεκτίμηση και αυτό έχει ως αποτέλεσμα και να νιώθουν αδύναμες αλλά και να διστάζουν μπροστά σε οποιοδήποτε βήμα.

Ο κύκλος της βίας στις κακοποιητικές σχέσεις

Πολλές γυναίκες που έχουν κακοποιηθεί νιώθουν εγκλωβισμένες σε ένα φαύλο κύκλο από τον οποίο δεν μπορούν να ξεφύγουν. Ο «κύκλος της βίας» ενεργοποιείται υπόγεια σε όλες τις κακοποιητικές σχέσεις: Στο αρχικό στάδιο, το θύμα πιστεύει ότι πρόκειται για μεμονωμένα περιστατικά και στη συνέχεια ότι με την υποχωρητικότητα, την κατανόηση και τη φροντίδα μπορεί να αλλάξει τα πράγματα. Πολλές φορές πιστεύει ότι κάθε αντίσταση ή αντίρρηση θα χειροτερέψει την κατάσταση. Προκειμένου να αποβάλλει τα συναισθήματα θλίψης και άγχους που προκύπτουν από την κακοποίηση, το θύμα οδηγείται αρχικά στην άρνηση και στην απώθηση. Σταδιακά το θύμα αρχίζει να κατηγορεί τον εαυτό του/ της, να αναζητά τη δική του/ της ευθύνη, προσπαθώντας ηθελημένα να ελαχιστοποιήσει την ευθύνη του θύτη, αποφεύγοντας την καταδίκη του και έτσι την επιβεβλημένη σε αντίθετη περίπτωση φυγή και σωτηρία.

Εσωτερικεύοντας την ευθύνη κυριαρχούνται από αισθήματα ενοχής και ντροπής. Νιώθει φυλακισμένος/ -η μιας απαξίωσης που τον/ την αποδυναμώνει και γίνονται δέσμιοι της αποδυναμωμένης εικόνας τους. Η θλίψη και το αίσθημα ενοχής ακινητοποιούν και οδηγούν στην παθητικότητα και στην απόγνωση ενώ παράλληλα, σε ορισμένες περιπτώσεις μοιάζει να αναπτύσσεται μια μορφή μαζοχιστικού εθισμού από τις κακοποιητικές συμπεριφορές.

Μαθημένη αβοηθησία

Μέσα από την άσκηση βίας και το επερχόμενο πλήγμα στην αυτοπεποίθηση του θύματος, η αντίσταση κάμπτεται ολοένα και περισσότερο μέχρι που επέρχεται ένα αίσθημα ανεπάρκειας και ανικανότητας, η τελική παραίτηση και παράλυση. Σε αυτή την κατάσταση «μαθημένης αβοηθησίας», τα θύματα έχουν την εντύπωση ότι δεν έχουν κανέναν έλεγχο στη ζωή τους και εγκαταλείπουν την ιδέα της ανεξαρτητοποίησης μέσω της φυγής. Ψυχικά ακρωτηριασμένα, νιώθουν ότι δεν μπορούν να πορευτούν μόνοι τους. Παραμένουν σε μια τελματώδη κατάσταση, όπου τα συναισθήματα είναι γνώριμα και δεν έχουν να αντιμετωπίσουν τον τρόμο του διαφορετικού. Η συνθήκη της σχέσης βιώνεται ως μονόδρομος και αδιέξοδο.

Ο ρόλος του θύματος

Ακόμη και όταν η γυναίκα αποφασίσει να φύγει από αυτή τη σχέση, πολλές φορές ο θύτης θα προσπαθήσει με επιφανειακή και πρόσκαιρη μεταμέλεια να την πείσει να γυρίσει, γιατί απολαμβάνει την εξουσία και τον τρόπο που αυτή καλύπτει τα δικά του συναισθηματικά ελλείμματα. Επιπλέον, η φυγή λαμβάνει τρομακτικές διαστάσεις εξαιτίας του φόβου μοναξιάς, επιδείνωσης της κακοποίησης, συνεπειών, αποτυχίας της ανεξαρτητοποίησης ή ακόμη και κοινωνικού στιγματισμού.

Συχνά, οι άνθρωποι που έχουν υποστεί κακοποίηση, επιλέγουν πρόσωπα που μοιάζουν με τον θύτη τους, ακόμη και σε μελλοντικές περιστάσεις, ωθούμενοι από την εσωτερικευμένη απαξίωση προς τον εαυτό τους. Είναι σαν να υπηρετούν τη θεατρική πράξη ενός δράματος, το οποίο παίζεται σε επανάληψη, πιστεύοντας ότι το μόνο που τους αξίζει είναι ο ρόλος του θύματος. Παραμένουν έτσι σε μία δυσχερή κατάσταση από συνήθεια και αποποιούμενοι την ευθύνη να την αλλάξουν.

Η μακροχρόνια κακοποίηση μπορεί να προκαλέσει σοβαρά ψυχολογικά προβλήματα στο θύμα, στα οποία συμπεριλαμβάνονται διαταραχές της διάθεσης όπως η κατάθλιψη, αγχώδεις διαταραχές, καθώς και η διαταραχή μετατραυματικού στρες.

Αντιμετώπιση κακοποιητικών σχέσεων

Το πρώτο βήμα έγκειται στο να αναγνωρίσει και να παραδεχτεί το θύμα το τι πραγματικά συμβαίνει. Απαιτείται μεγάλη ειλικρίνεια, απέναντι στον ίδιο μας τον εαυτό προκειμένου να ανακτήσουμε τον έλεγχο της ζωής μας. Πρέπει, επιπλέον, να κατανοήσουμε ότι δεν είμαστε υπεύθυνοι για για την άσχημη συμπεριφορά κάποιου άλλου και ότι οι βίαιες αντιδράσεις του είναι ελάττωμα και επιλογή της δικής του προσωπικότητας. Κάθε διαφοροποίηση και παραδοχή χρειάζεται σκληρό προσωπικό αγώνα και τη συνειδητοποίηση ότι τα άτομα πρόκειται να βιώσουν πολλές απώλειες, που αφορούν κυρίως σε κομμάτια εαυτού, με τα οποία είχαν συνηθίσει να ζουν. Οτιδήποτε αποτελεί τμήμα του εαυτού μας, όσο εμφανώς παθολογικό και αν είναι, προκαλεί οδύνη στην προσπάθεια αποχωρισμού. Η ψυχοθεραπεία μπορεί να βοηθήσει στην αντιμετώπιση συμπτωμάτων συγκεκριμένης κλινικής εικόνας αλλά και στην αποκατάσταση της αυτοπεποίθησης του ατόμου.

Προτεινόμενη βιβλιογραφία:

• Abbott, J., R. Johnson, J. Koziol-McLain, and S.R. Lowenstein 1995 Domestic violence against women: Incidence and prevalence in an emergency room population. Journal of the American Medical Association 273(22):1763-1767.
• Baker, L. R., McNulty, J. K., & VanderDrift, L. E. (2017). Expectations for future relationship satisfaction: Unique sources and critical implications for commitment. Journal of Experimental Psychology: General, 146, 700-721.
• Boulette, T. R. & Andersen, S. M. (1986). "Mind control" and the battering of women. The Cultic Studies Journal, 3, 25-34.
• Dutton, D. G. & Painter, S. (1981). Traumatic bonding: the development of emotional attachments in battered women and other relationships of intermittent abuse. Victimology, 6, 139-155.
• Loring, M. T. (1994). Emotional Abuse. New York: Lexington Books.
• NiCarthy, G. (1986, 1982) Getting free: A handbook for women in abusive relationships. Seattle, WA: Seal Press.