Σύνδρομο Αμόκ - I don’t like Mondays

Η λέξη Amok έχει τις ρίζες της σε μία μαλαισιανή διάλεκτο και σημαίνει “αιφνίδια έκρηξη βίας”. Ο όρος χρησιμοποιήθηκε περί το 1770 για να περιγράψει άτομα, τα οποία ξαφνικά συμπεριφέρονται βίαια, χωρίς προφανή αιτία και σκοτώνουν αδιακρίτως.

Τι είναι το αμόκ

Σύμφωνα με τη μυθολογία, το αμόκ συσχετίστηκε αιτιολογικά με κακά πνεύματα, τα οποία καταλάμβαναν το πνεύμα των ατόμων αυτών. Μέσα στα επόμενα χρόνια, η κατάσταση αμόκ συνδέθηκε αποκλειστικά με πολιτισμικούς παράγοντες συγκεκριμένων φυλών και μάλιστα, με συγκεκριμένες πνευματικές- θρησκευτικές πεποιθήσεις και πρακτικές τους, οι οποίες είχαν οδηγήσει στην απομόνωσή τους.

Στην ταξινόμηση των ψυχιατρικών νόσων, το αμόκ κατατάχθηκε ως εκ τούτου στις συνδεδεμένες με συγκεκριμένη κουλτούρα διαταραχές και ορίστηκε έτσι ως ένα πολιτισμικό φαινόμενο και αγνοώντας τις ενδείξεις ότι ανάλογα επεισόδια εμφανίζονται ευρέως στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες.

Υπήρξαν διάφορες “φωνές” εντός του χώρου της ψυχιατρικής, που προσπάθησαν να καταστήσουν σαφές, ότι το πολιτισμικό υπόβαθρο μπορεί να επηρεάσει τον τρόπο με τον οποίο θα εκδηλωθεί η κατάσταση αμόκ, όχι όμως το αν θα εκδηλωθεί.

Παρά την αρχική σύνδεση με πρωτόγονες κοινωνίες, παρατηρήθηκε μία ξεκάθαρη και προοδευτική αύξηση και εξάπλωση των περιστατικών μαζικών ανθρωποκτονιών και εξάρσεων βίας στις δυτικές κοινωνίες, με αποτέλεσμα εν τέλει τη σύνδεση των περιστατικών αυτών με τον όρο και την ουσία της κατάστασης αμόκ αλλά και το αυξανόμενο ενδιαφέρον της ψυχιατρικής για την ψυχοπαθολογία αυτή. Στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, όπου υπάρχουν αρχεία, φαίνεται ότι τα επεισόδια αμόκ έχουν υπερτριπλασιαστεί.

Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (WHO) προχώρησε έτσι σε ένα νέο ορισμό του Αμόκ ως ένα εκούσιο επεισόδιο δολοφονικής ή δεόντως καταστροφικής συμπεριφοράς, το οποίο δεν πυροδοτείται από κάποια συγκεκριμένη αιτία - κάποιον εξωτερικό παρονομαστή και το οποίο ακολουθείται από αμνησία ή ψυχική εξουθένωση του ατόμου ή κορυφώνεται με την αυτοκτονία αυτού (WHO – Taschenführer zur ICD-10-Klassifikation psychischer Störungen, 2006, S. 328).

Τις περισσότερες φορές δεν προηγείται κάποια προειδοποιητική συμπεριφορά ενώ σε ορισμένες μόνο περιπτώσεις, το άτομο βρίσκεται προηγουμένως σε μία φάση έντονου άγχους ή γενικευμένης εχθρικής στάσης. Πρόκειται ουσιαστικά για μία οξεία, μανιακού τύπου συμπεριφορά, η οποία με οδηγεί σε μαζικές και ακραία βίαιες δολοφονικές ενέργειες. Η συμπεριφορά αυτή εκδηλώνεται συνήθως απέναντι σε εντελώς άγνωστους ανθρώπους. Οι δράστες παρουσιάζονται ως άτομα που δε δείχνουν κανένα συναίσθημα, καμία μιμική προσώπου, δε διστάζουν και δε μετανιώνουν για την πράξη τους.

Ποια είναι η αιτία της συμπεριφοράς

Δεν υπάρχει σαφήνεια ως προς την αιτιολογία και θα μπορούσαμε σίγουρα να πούμε ότι είναι πολυπαραγοντική.

Σε κοινωνικό επίπεδο φαίνεται να παίζει σημαντικό ρόλο το επίπεδο ψυχοκοινωνικών στρεσογόνων παραγόντων, όπως η οικονομική ευμάρεια ή ανέχεια μίας κοινωνίας. Η προσβασιμότητα σε όπλα καθορίζει σίγουρα το βαθμό της ευκολίας εκτέλεσης των δολοφονικών ενεργειών.

Η αυξανόμενη προβολή περιστατικών βίας μέσω των ΜΜΕ ενδέχεται να εξοικειώνει μακροπρόθεσμα με τη βία και να δημιουργεί παθογόνα πρότυπα συμπεριφοράς. Αντίστοιχος είναι και ο ρόλος των ηλεκτρονικών παιχνιδιών με περιεχόμενο βίας. Παρόλα αυτά, σε καμία από τις έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί δε νοείται η προβολή της βίας από τα ΜΜΕ ως κύριος αιτιολογικός παράγοντας. Ουσιαστικά, τα βίαια συναισθήματα των ατόμων εντείνονται και βρίσκουν σημεία “έμπνευσης”. Η προβολή της βίας αποτελεί μία οδό ταύτισης του ατόμου με κάποιον.

Σε ατομικό επίπεδο θεωρούμε πως η κατάσταση αμόκ αναπτύσσεται στο υπόβαθρο μίας μη διαγνωσμένης ψυχιατρικής πάθησης ή αν μη τι άλλο μίας ψυχιατρικής νόσου, που δεν έχει λάβει την κατάλληλη θεραπεία. Πιθανότερο όλων είναι το υπόβαθρο μίας διαταραχής προσωπικότητας ή μία ψυχωτική διαταραχή/ παραληρηματική διαταραχή.

Ψυχοπαθολογία του αμόκ

Η μελέτη των δημογραφικών χαρακτηριστικών και της ψυχοπαθολογίας των ατόμων που οδηγήθηκαν σε μία κατάσταση αμόκ οδήγησε σε ορισμένα συμπεράσματα ως προς ενδεχόμενα κοινά χαρακτηριστικά της προνοσηρής προσωπικότητας των ατόμων ή και ως προς ενδεχόμενα κοινά βιώματα. Τα άτομα που έχουν βρεθεί σε κατάσταση αμόκ είναι συνήθως άντρες, μικρής ηλικίας και προέρχονται από μεσοαστικές οικογένειες.

Δεν υπάρχουν στατιστικά στοιχεία που να υποστηρίζουν ότι τα άτομα προέρχονται συνήθως από διαλυμένες οικογένεις, φαίνεται όμως πως δεν έχουν σχέση εμπιστοσύνης με τους γονείς και γενικά με το οικογενειακό περιβάλλον.

Περιγράφονται ως άτομα με εσωστρεφή και ανασφαλή προνοσηρή δομή προσωπικότητας, χωρίς εκφραστικές δεξιότητες και με τάσεις κοινωνικής απομόνωσης. Με βάση διατμηματική έρευνα που πραγματοποιήθηκε στη Γερμανία, τις περισσότερες φορές, πρόκειται για άτομα με ναρκισσιστική ή παρανοειδή διαταραχή προσωπικότητας (www.target-projekt.de). Τα στοιχεία της ναρκισσιστικής διαταραχής που επικρατούν είναι η εγωπάθεια, η έλλειψη εμπάθειας και η ανάγκη για επιβεβαίωση, απότοκα στην πραγματικότητα έλλειψης αυτοπεποίθησης. Η παρανοειδής διαταραχή προσωπικότητας εκφράζεται μέσω καχυποψίας, υπερβολική ευαισθησία απέναντι στην κριτική και μηδενική ανοχή σαν ματαίωση, με αποτέλεσμα τα άτομα να αντιμετωπίζουν τον κόσμο εν γένει ως εχθρικό. Επιπλέον αυτών, ενδέχεται να υπάρχουν και χαρακτηριστικά αντικοινωνικής διαταραχής προσωπικότητας.

Σε ορισμένες περιπτώσεις υπάρχει κάποιο ψυχωτικό επεισόδιο στο ιστορικό ή τα άτομα έχουν διαγνωστεί με καταθλιπτική συμπτωματολογία. Η παθολογία αυτή μοιάζει να είναι συχνότερη όταν πρόκειται για δράστες- παθόντες, μεγαλύτερους σε ηλικία.

Προφίλ των ασθενών

Το επίπεδο κοινωνικών δεξιοτήτων των ατόμων είναι ιδιαίτερα χαμηλό. Δεν αναπτύσσουν και δε διατηρούν φιλικές σχέσεις. Η σχολική ζωή και οι κοινωνικές επιταγές είναι πολύ συχνά δυσβάσταχτο φορτίο για τα άτομα αυτά. Πρόκειται για άτομα που αναζητούν για πολύ καιρό την επαφή αλλά διαπιστώνουν ότι οι προσπάθειές τους αποτυγχάνουν. Η ασταθής δομή της προσωπικότητάς τους δεν τους επιτρέπει την αυτοπαρατήρηση και την προσπάθεια επίλυσης αυτών των προβλημάτων τους, με αποτέλεσμα εν τέλει να καταλήγουν στην υποτίμηση και την απόρριψη των άλλων ανθρώπων και εν τέλει στο μίσος.

Είναι αρκετά σύνηθες, τα άτομα που περιέρχονται σε κατάσταση αμόκ, να έχουν βιώσει κάποια τραυματική εμπειρία στο ιστορικό, όπως περιστατικά κακοποίησης (σωματικής- σεξουαλικής ή λεκτικής), καθώς και περιστατικά σχολικού εκφοβισμού και κοινωνικού αποκλεισμού.

Έχουν πολλές φορές ένα αίσθημα αποτυχίας, χαμηλή αυτοεκτίμηση και ελλιπή αναγνώριση των ικανοτήτων τους από τους οικείους τους και γενικά από το κοινωνικό σύνολο.

Εξαιτίας των βιωμάτων τους διακατέχονται από ένα αίσθημα απομόνωσης, αδιεξόδου και αδικίας. Τείνουν να συσσωρεύουν θυμό, απελπισία, ένταση και απογοήτευση, τις οποίες αποφεύγουν ή δεν μπορούν να εκφράσουν λόγω κοινωνικής συστολής, έλλειψης κοινωνικών σχέσεων αλλά και από φόβο να εντείνουν την ήδη ανασφαλή εικόνα που έχει το κοινωνικό σύνολο για εκείνους. Ουσιαστικά δεν υπάρχουν τα ψυχικά αποθέματα που θα επέτρεπαν την επεξεργασία των συναισθημάτων αυτών, με αποτέλεσμα εν τέλει να αναζητούν άλλη διέξοδο. Τα συναισθήματα αυτά καταλήγουν σε μίσος και υπεργενικευμένες εκδικητικές τάσεις.

Οι μελετητές θεωρούν πως τα άτομα διακατέχονται για αρκετό καιρό από φαντασιώσεις βίας, οι οποίες τους δημιουργούν μια αίσθηση μεγαλείου και εξουσίας και τους μεταθέτουν, έστω σε φαντασιακό επίπεδο, από τη θέση του “θύματος” στη θέση του θύτη.

Τα συσσωρευμένα αυτά συναισθήματα εκδηλώνονται μέσω της κατάστασης αμόκ. Ορισμένες φορές προηγείται κάποια απώλεια σημαντικού προσώπου (με την έννοια του θανάτου ή του χωρισμού) είτε μίας σημαντικής πτυχής της ταυτότητας του ατόμου, όπως της επαγγελματικής του ιδιότητας. Άλλες φορές αφορμή αποτελεί ένα φαινομενικά ασήμαντο γεγονός, όπως μία αδικία εκ μέρους ενός καθηγητή ή η έλλειψη ανταπόκρισης σε ερωτικό επίπεδο.

Τα άτομα προς τα οποία στρέφεται η δολοφονική μανία των ατόμων σε κατάσταση αμόκ, έχουν συνήθως συμβολικό χαρακτήρα και μπορούν να συνδεθούν άμεσα ή έμμεσα με κάποια τραυματική εμπειρία του δράστη. Οι δράστες αναπτύσσουν έναν τύπο εμμονής ως προς τους υπαίτιους των προβλημάτων τους και θέλουν να τους τιμωρήσουν κυριολεκτικά ή μέσω μίας ταύτισης και μεταφοράς.

Τις περισσότερες φορές, η κατάσταση αμόκ τελειώνει με το θάνατο του ατόμου, ο οποίος επέρχεται είτε μέσω αυτοκτονίας είτε μέσω της κατάρριψής του από τις αστυνομικές δυνάμεις. Στις ελάχιστες περιπτώσεις που το άτομο επιβιώνει, παρουσιάζεται συχνά αμνησία όσον αφορά σε όλη την κατάσταση αμόκ. Οι δράστες δίνουν την αίσθηση ότι αδιαφορούν ή οριακά δεν κατανοούν τις επιπτώσεις των πράξεών τους.

Συμπερασματικά, η κατάσταση αμόκ δε θα πρέπει σίγουρα πλέον να θεωρείται ως σύνδρομο με πολιτισμικά χαρακτηριστικά.

Η σύγχρονη προσέγγιση συμφωνεί ότι το αμόκ αντιπροσωπεύει μια ακραία μορφή βίαιης συμπεριφοράς, η οποία είναι το αποτέλεσμα μίας ψυχικής διαταραχής και ορισμένων ψυχοκοινωνικών στρεσογόνων παραγόντων.

Η έγκαιρη αναγνώριση των παραγόντων κινδύνου για το ΑΜΟΚ και η έγκαιρη αντιμετώπιση της υποκείμενης ψυχιατρικής κατάστασης ή διαταραχής προσωπικότητας αποτελούν ορισμένα βήματα ως προς την πρόληψη τέτοιων καταστάσεων. Καθοριστικό ρόλο φαίνεται να παίζει η δυνατότητα έκφρασης των αρνητικών συναισθημάτων, καθότι η συσσώρευσή τους τροφοδοτεί ουσιαστικά τον εκρηκτικό μηχανισμό.

Παρά το γεγονός ότι οι μελετητές έχουν οδηγηθεί σε σημαντικά συμπεράσματα όσον αφορά στους παράγοντες κινδύνους, το τοπίο είναι ακόμη σκοτεινό ως προς το τι πυροδοτεί εν τέλει το μηχανισμό και οδηγεί στην αποτρόπαια πράξη. Πολλοί άνθρωποι συσσωρεύουν τους παράγοντες κινδύνου που προαναφέραμε, ελάχιστοι όμως θα οδηγηθούν σε μία τέτοια πράξη. Η μελέτη των επιζώντων δραστών δεν έχει φωτίσει ιδιαίτερα το τοπίο ως προς το τελικό έναυσμα.

Η άγνοια που έχουμε ως προς το σκοτάδι του μυαλού των ατόμων αυτών αποτυπώνεται εύστοχα στην απάντηση που έδωσε η Brenda Spencer, αφού το 1979, σε ηλικία 16 ετών, άνοιξε πυρά εναντίον μαθητών και καθηγητών του σχολείου που βρισκόταν απέναντι από το σπίτι της.

Στην ερώτηση δημοσιογράφου για το κίνητρο της πράξης της, απάντησε κυνικά: “I don’t like Mondays” (Δε μου αρέσουν οι Δευτέρες).

“The silicon chip inside her head gets switched to overload.

And nobody's gonna go to school today. She's gonna make them stay at home.

And daddy doesn't understand it. He always said she was good as gold.

And he can see no reasons. 'Cause there are no reasons...

(Tell me why) I don't like Mondays...

I wanna shoot the whole day down...

And all the playing's stopped in the playground now. She wants to play with the toys a while.

And school's out early and soon we be learning and the lesson today is how to die...”

I don’t like Mondays- The Boomtown Rats

 

Προτεινόμενη βιβλιογραφία:

Saint Martin ML. Running Amok: A Modern Perspective on a Culture-Bound Syndrome. Prim Care Companion J Clin Psychiatry. 1999 Jun;1(3):66-70. doi: 10.4088/pcc.v01n0302. PMID: 15014687; PMCID: PMC181064.

Allroggen, M., Fegert, J.M., Leuschner, L., & Scheithauer, H. (2016). Editorial: Prävention und Prognose hoch expressiver Gewalttaten bei Jugendlichen – Eine schwierige Herausforderung. Zeitschrift für Kinder- und Jugendpsychiatrie und Psychotherapie, 44, (3), 177-179. doi: 10.1024/1422-4917/a000420.

Simon M. (2007). Ätiologie von Amok: Über Amoktaten in unterschiedlichen Kulturkreisen. München, GRIN Verlag, grin.com/document/112399.

Scheithauer H. (2014). Bullying, Romantic Rejection, and Conflicts with Teachers: The Crucial Role of Social Dynamics in the Development of School Shootings – A Systematic Review. International Journal of Developmental Science, vol. 8, no. 1-2, pp. 3-24.