Οργανωσιακή κουλτούρα, Δημόσια Διοίκηση και στρες: Η περίπτωση της Ελλάδας

Ίσως θα ήταν μια καλή ιδέα αν αυτό το άρθρο ξεκινούσε με το ρητό του Κομφούκιου: Μελετήστε το παρόν, πριν σχεδιάσετε το μέλλον. Η φράση αυτή μπορεί να αποβεί πλήρως αντιπροσωπευτική για την ελληνική πραγματικότητα και τη γραφειοκρατία της, που καλά κρατεί ανεξαρτήτως εποχής, κοινωνικών, πολιτισμικών και οικονομικών αναγκών.

Σε μια Ελλάδα που όπως είναι ευρέως γνωστό ο κόσμος της, εδώ και χρόνια ζητά απεγνωσμένα την αλλαγή του συστήματος, οι περισσότεροι νέοι παίρνουν τη μεγάλη απόφαση να την εγκαταλείψουν αναζητώντας τη τύχη τους σε κάποια άλλη χώρα που τους εξασφαλίζει αξιοκρατία, σταθερές οικονομικές απολαβές, κρατική μέριμνα, προοπτικές ανέλιξης και άρα ελπίδα και κίνητρο, εργασιακή ικανοποίηση, σεβασμό στις ανάγκες του, ευεξία, ασφάλεια. Εν συντομία πνευματική ισορροπία, μειωμένο άγχος, προσωπική και επαγγελματική ευεξία.

Δημόσια διοίκηση

Πριν ξεκινήσουμε να αναλύουμε τις επιπτώσεις της αναχρονιστικής δημόσιας διοίκησης της Ελλάδας στην πνευματική υγεία κρίνεται σκόπιμο να αναλύσουμε την έννοια του όρου "δημόσια διοίκηση".

Με τον όρο, λοιπόν, δημόσια διοίκηση χαρακτηρίζεται, το σύνολο των μέσων και ενεργειών που αποσκοπούν στη επίτευξη συγκεκριμένων αποτελεσμάτων για την ικανοποίηση του γενικού συμφέροντος  των πολιτών ενός κράτους. Η δημόσια διοίκηση μιας χώρας αποτελεί μέρος του κρατικού μηχανισμού και είναι αναπόσπαστο τμήμα της κοινωνικής πραγματικότητας. Ανήκει στην κατηγορία των ανοιχτών συστημάτων που δέχονται ποικίλες επιρροές από το εξωτερικό περιβάλλον και προσφέρει στο κοινωνικό σύνολο υπηρεσίες.

Υποστηρίζεται ότι "η δομή και η διάρθρωση της δημόσιας διοίκησης, ο τρόπος σκέψεως και η μεθοδολογία δράσεως της είναι αντανάκλαση των κοινωνικών αξιών, των κοινωνικών συστημάτων, των πεποιθήσεων και παραδόσεων του κοινωνικού περιβάλλοντος, μέσα στο οποίο λειτουργεί".

Με άλλα λόγια η δημόσια διοίκηση αποτελεί υποσύστημα, είδος μικρό-κοινωνίας ενταγμένο σε ένα ευρύτερο κοινωνικό σύνολο. Από τα παραπάνω γίνεται ξεκάθαρο πως η δημόσια διοίκηση αποτελεί ένα είδος συμμόρφωσης των πολιτών σε ένα ευρύτερο σύστημα αξιών, πεποιθήσεων και στερεοτύπων. Ή αλλιώς η δημόσια διοίκηση χτίζει αργά και σταθερά την κουλτούρα ενός ολόκληρου λαού.

Σκοποί των δημόσιων οργανισμών

Σκοπός των δημόσιων οργανισμών είναι:

• Η εξυπηρέτηση των πολιτών και η διευκόλυνση της καθημερινής ζωής τους,
• Η ενίσχυση και η προώθηση της ανάπτυξης και της προόδου της χώρας,
• Η προαγωγή του δημόσιου συμφέροντος,
• Η κοινωνική δικαιοσύνη,
• Η προστασία του φυσικού, πολιτιστικού περιβάλλοντος και
• Η συμβολή στον εκσυγχρονισμό της κοινωνίας

Συνοπτικά λοιπόν, οι δημόσιοι οργανισμοί, ιδανικά είναι ταγμένοι στην υπηρεσία του πολίτη.

Όμως στην σύγχρονη Ελλάδα, αυτή που βάλλεται από τις αλλεπάλληλες και ραγδαίες αλλαγές σε κάθε επίπεδο, η διοίκηση της έχει παραμείνει η ίδια, σύμφωνη πάντα με ένα γραφειοκρατικό μοντέλο διοίκησης.

Ψυχρή ορθολογιστική διοικητική δράση

Θεμελιώδη στοιχεία της γραφειοκρατίας αποτελούν, η ταχύτητα, η συνέπεια, η μείωση του κόστους λόγω της τυποποίησης των διαδικασιών, η εξειδίκευση καθώς και η ψυχρή ορθολογιστική διοικητική δράση πέραν φυσικά από συναισθηματισμούς. Ειδικά το τελευταίο σημείο που σχετίζεται με το συναίσθημα είναι αυτό που προκαταβάλλει την αποτυχία του συστήματος που όπως φαίνεται δεν δέχεται ουσιαστικές ανθρώπινες πτυχές.

Η σημασία του θετικού συναισθήματος

Άλλωστε όπως είναι ευρέως γνωστό το συναίσθημα αποτελεί κινητήριο δύναμη της εξέλιξης. Πιο συγκεκριμένα το θετικό συναίσθημα, μας απελευθερώνει, μας βοηθά να ισορροπήσουμε και να ωριμάσουμε, βοηθώντας μας στο να διευρύνουμε τη σκέψη μας, να γίνουμε πιο δημιουργικοί και να «κινηθούμε» σ’ ένα πλαίσιο με ένα μεγαλύτερο εύρος εναλλακτικών λύσεων, σε καινοτόμα, αυτοσχέδια μονοπάτια σκέψης-δράσης.

Αντιλαμβανόμαστε, λοιπόν, πως παραπάνω γίνεται λόγος για τα θετικά συναισθήματα που προκύπτουν καθώς οι άνθρωποι νιώθουν πως είναι μέρος ενός κοινωνικού συνόλου που ενδιαφέρεται γι' αυτούς, τους υπολογίζει και νοιάζεται για την ευημερία τους. Άλλωστε, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω αυτό είναι και το χρέος της δημόσιας διοίκησης.

Εστιάζοντας περισσότερο στο παραπάνω, θα μπορούσαμε να πούμε πως η θετική αυτή αίσθηση σχετίζεται ιδιαίτερα με την επαγγελματικές μας αποφάσεις ως εξής:

• Tα άτομα έχουν περισσότερες πιθανότητες να προσληφθούν σε θέσεις που χαρακτηρίζονται από αυτονομία, νόημα και ποικιλία.
• Τα άτομα έχουν περισσότερες πιθανότητες να διατηρήσουν την εργασία τους.
• Τα άτομα έχουν περισσότερες πιθανότητες να αξιολογήσουν θετικά τους ανωτέρους τους.
• Τα άτομα έχουν περισσότερες πιθανότητες να καταλάβουν υψηλότερες θέσεις, να είναι πιο αποδοτικά και να νιώσουν υψηλότερη εργασιακή ικανοποίηση.

Γίνεται λοιπόν πιο κατανοητή η ανάγκη "εξυγίανσης" του συστήματος και μπαίνει στο μικροσκόπιο η μέχρι τώρα αποτυχία του καθώς όπως γίνεται αντιληπτό συνδέεται άμεσα με την γενικότερη προβληματική του άγχους και της εργασιακής εξουθένωσης.

Οι σύγχρονες γραφειοκρατικές οργανώσεις

Η γραφειοκρατία, εξ' ορισμού θεωρείται αποτελεσματική όταν το περιβάλλον είναι σχετικά σταθερό και προβλέψιμο, οι απαιτήσεις για εκροές και εισροές γνωστές και δεν υπάρχει αρκετά ανεπτυγμένη μια οργανωσιακή κουλτούρα. Μέσα από το παραπάνω γίνεται κατάφορη η αδυναμία του συστήματος και η ανάγκη για αλλαγή.

Σε μια εποχή όπου η αλλαγή είναι το μόνο δεδομένο και οι έντονοι ρυθμοί δημιουργούν ήδη αισθήματα αβεβαιότητας, άγχους και ανασφάλειας, τι γίνεται όταν σε αυτά έρχονται να προστεθούν, η αίσθηση αβοηθησίας και εγκατάλειψης, η σύγχυση, η μοναξιά, η απαισιοδοξία και η απογοήτευση που προέρχεται από την διατύπωση της φράσης "τίποτα δεν θα αλλάξει".

Οι σύγχρονες γραφειοκρατικές οργανώσεις παρουσιάζουν αποκλείσεις από το γνήσιο ιδεότυπο έχοντας πλέον μεταλλαχτεί σε κακές απομιμήσεις του που είναι ανίκανες να πετύχουν το σκοπό τους.

Οι αποκλείσεις αυτές οφείλονται εν μέρει, στην ύπαρξη μιας "άτυπης οργάνωσης", εντός της τυπικής, δηλαδή στην ανάπτυξη διαδικασιών, σχέσεων και δραστηριοτήτων που δεν προβλέπονται από τους τυπικούς κανόνες λειτουργίας της γραφειοκρατικής οργάνωσης και μάλιστα συχνά τους αντιβαίνουν.

Ως αποτέλεσμα, υφίσταται η ύπαρξη κέντρων πολλαπλής επικοινωνίας και εξουσίας, πολλές φορές διαφορετικών από εκείνων που συνεπάγεται η αυστηρή εφαρμογή ενός "ορθολογικού προτύπου" ενισχύοντας ξεκάθαρα τα αισθήματα ανασφάλειας, αβοηθησίας και απογοήτευσης.

Μελέτες παρατηρούν πως οι ανεπίσημες κοινωνικές διαστάσεις ενός οργανισμού, οι άτυπες δηλαδή σχέσεις, επιδρούν στη μορφή των οργανωτικών δομών και μπορούν να επηρεάσουν την εργασιακή προσπάθεια και δέσμευση.

Η ανθρώπινη πλευρά των μελών ενός οργανισμού

Η ανθρώπινη πλευρά των μελών ενός οργανισμού έχει ανάγκες και προσδοκίες, τις οποίες επιδιώκουν να ικανοποιήσουν μέσω των διαπροσωπικών σχέσεων και συναλλαγών τους εντός του οργανισμού. Δεν είναι δυνατόν να ξεχνάμε άλλωστε την θέση που κατέχει η ανάγκη του "ανήκειν" και του "σχετίζεσθαι" στην πυραμίδα των αναγκών του Maslow. Όπως υποστηρίζεται, οι δημόσιοι οργανισμοί είναι δυναμικοί, υπηρετούνται από ανθρώπους και υπηρετούν ανθρώπους, των οποίων τα συναισθήματα και οι προσδοκίες πρέπει να λαμβάνονται σοβαρά υπόψη.

Ο Herzfeld M., μελέτησε το φαινόμενο της γραφειοκρατίας από τη σκοπιά της κοινωνικής ανθρωπολογίας στις χώρες της Δυτικής Ευρώπης μεταξύ αυτών και της Ελλάδας.

Για τον συγγραφέα, η δημιουργία γραφειοκρατικών συστημάτων είναι ένας τρόπος νομιμοποίησης της αδιαφορίας και αυτό είναι κάτι που το χρησιμοποιούν υπέρ τους τόσο οι πολίτες όσο και οι δημόσιοι υπάλληλοι για να καλύψουν τις ευθύνες και να αποφύγουν της ενοχές.

Η εθνική κουλτούρα

Κάπου εδώ και με βάση το παραπάνω θα μπορούσαμε να πούμε πως με αυτό τον τρόπο διαμορφώνεται αλλά και συντηρείται στο ίδιο μοτίβο η εθνική κουλτούρα. Η μελέτη αυτής έχει απασχολήσει ιδιαιτέρως τους ερευνητές ανά τα χρόνια. Ο Hofstede αναλύοντας την μίλησε για τις διαστάσεις της, ωστόσο εδώ γίνεται λόγος για την αιτία πίσω από αυτή την επερχόμενη ανάλυση.

Η εθνική κουλτούρα είναι πάντα άξια μελέτης και ιδιαίτερης προσοχής αφού σ ένα μακροσκοπικό επίπεδο συμμετέχει στην ανάπτυξη της οικονομίας, στην επέκταση της εθνικής αγοράς αλλά και στις ξένες επενδύσεις. Κι όσο κι αν το άρθρο πραγματεύεται το δημόσιο τομέα δεν σημαίνει πως αυτό είναι κάτι που αφήνει ανεπηρέαστο και τον ιδιωτικό.

Τελειώνοντας, σήμερα στην Ελλάδα, σε μια εποχή όπου τα λόγια του Κικέρωνα είναι απολύτως ταιριαστά "Περισσότεροι νόμοι, λιγότερη δικαιοσύνη" ο κόσμος ακροβατεί προσπαθώντας να προσαρμοστεί στις συνεχόμενες αλλαγές έχοντας ως βάση μια νοοτροπία παλιά και ξεπερασμένη, γεγονός που μπορεί να επιβαρύνει αισθητά την πνευματική του υγεία.

Ωστόσο, η ψυχική ανθεκτικότητα που μπορούν να χτίσουν έχοντας ως όπλα την κριτική σκέψη και τη γνώση μπορούν να τους ενισχύσουν ώστε να συνεχίσουν να μάχονται στην αρένα για μια πιο δίκαιη και με καλύτερη ποιότητα ζωή. Και ας μην ξεχνάμε πως "η κουλτούρα δεν είναι ένας οργανισμός, είτε δημόσιος είτε ιδιωτικός, αλλά μια συνισταμένη θελήσεων" (Toynbee A.) Κι ίσως τελικά εκεί κρύβεται και η δύναμη της.

 

Βιβλιογραφία

Αργυριάδης Δ., (2004), Δημόσια Διοίκηση: Επιστήμη ή Ιδεολογία; Ομιλία 25/2/2004, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, σελ.1-23

Γούλα Α., (2014), Οργανωσιακή Κουλτούρα Υπηρεσιών Υγείας, Εκδόσεις Παπαζήση

Θεοφανίδης Σ., κ.ά. (1998), Η Δημόσια Διοίκηση μπροστά στην πρόκληση του 21ου Αιώνα, εκδόσεις Ακαδημία Αθηνών, σελ, 17, 18, 273

Κόντης Θ., (1998), Εισαγωγή στη Δημόσια Διοίκηση, εκδόσεις, Σύγχρονη Εκδοτική, σελ, 33,53, 57, 58, 60, 63, 65, 156, 157, 355, 366, 368, 369

Fredrickson, B.L., & Levenson, R.W. (1998). Positive emotions speed recovery from the cardiovascular sequelae of negative emotions. Cognition and Emotion, 12(2): 191- 220.

Herzfeld M., (1992), The Social Production of indifference. Exploring the Symbolic Roots of Western Bureaucracy, University of Chicago Press, pp. 181

Losada, M., & Heaphy, E. (2004). The role of positivity and connectivity in the performance of business teams: A nonlinear dynamics model. American behavioral scientist, 47(6), 740-765.

Mannion R., Davies H., Marshall M., (2005), Cultures for performance in Health Care, Open University Press, McGraw-Hill Education, pp.16

Μπουραντάς Δ., (2002), Μάνατζμεντ, εκδόσεις Μπένου, σελ 108, 309, 427, 557

Παγκάκης Γ., (1986), Σκέψεις για τη Δημόσια Διοίκηση, Εκδόσεις Εκδοτική, σελ. 32, 37, 38,48

Σεραφετινίδου Μ., (20030, Το Φαινόμενο της Γραφειοκρατίας, Εκδόσεις Guterberg, σελ. 42, 46, 66, 67, 76, 82, 90, 95, 116, 133, 155, 285, 302, 321

Χρυσάκης Μ., (2002), Κοινωνιομετρική Προσέγγιση της Άτυπης Δομής και Οργάνωσης των Νοσοκομείων, Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών, Ινστιτούτο Κοινωνικής Πολιτικής, Κείμενα Εργασίας, 2002, Αθήνα, σελ. 3