Ο Φόβος της Αποτυχίας: Γιατί οι άνθρωποι φοβούνται την αποτυχία;

Ως φόβος της αποτυχίας ορίζεται η συναισθηματική κατάσταση, η οποία διακρίνεται από επίμονο και παράλογο άγχος για την αποτυχία να ανταποκριθεί κανείς στα πρότυπα και τους στόχους που έχει θέσει ο ίδιος ή οι άλλοι (Dictionary of Psychology, American Psychological Association).

Σύμφωνα με τον Heckhausen (1991), ο φόβος της αποτυχίας θεωρείται ένα πλαίσιο αυτο-αξιολόγησης, που επηρεάζει τον τρόπο με τον οποίο το άτομο ορίζει και βιώνει την αποτυχία σε συνθήκες αξιολόγησης. 

Τι προκαλεί τον φόβο της αποτυχίας; 

Υπάρχει πληθώρα λόγων για τους οποίους φοβόμαστε την αποτυχία. Αρχικά, ο κυριότερος από αυτούς είναι το αίσθημα της ντροπής, το οποίο είναι συνυφασμένο με το βίωμα της αποτυχίας και επακολούθως με τον φόβο αυτής. Είναι γνωστό ότι οι άνθρωποι αισθάνονται την ανάγκη να επιτύχουν σε όλους τους τομείς της ζωής τους και όταν η ανάγκη αυτή ικανοποιείται προκαλεί αίσθημα υπερηφάνειας.

Επομένως, η αποτυχία φέρει το αντίθετο συναισθηματικό αποτέλεσμα, την ντροπή (Atkinson, 1957). Με βάση έρευνα των Lewis και Haviland-Jones (2002) το αίσθημα της ντροπής προκύπτει όταν αποτυγχάνουμε να ανταποκριθούμε αποτελεσματικά στα πρότυπα, τους ρόλους και τους στόχους που θέτουμε.

Παράλληλα, η ντροπή είναι ένα αρκετά έντονο και επώδυνο συναίσθημα που προκαλεί γενικότερη δυσφορία στο άτομο καθώς έχει άμεση σχέση με την αυτοκριτική που ασκεί στον εαυτό του.

Πιο συγκεκριμένα, το βίωμα της ντροπής ενισχύει την πεποίθηση πως έχει διαμορφωθεί μια ανεπιθύμητη εικόνα εαυτού, με αποτέλεσμα το άτομο να αισθάνεται εκτεθειμένο τόσο προς τον εαυτό του όσο και ως προς τους άλλους (Gilbert & Andrews, 1998. Tangney & Fischer, 1995. Tracey et al., 2007). 

Ακόμη ένας λόγος για τον οποίο οι άνθρωποι φοβούνται την αποτυχία είναι το άγχος/ στρες. Ειδικότερα, μέσα από τις εμπειρίες αποτυχίας και επιτυχίας, διαμορφώνουμε την αντίληψη των ικανοτήτων και των αδυναμιών μας.

Η διαδικασία αυτή της αυτό-αξιολόγησης και αυτό-αντίληψης του ατόμου για τις δυνατότητές του γεννά άγχος (Hodapp, 2007).

Επιπροσθέτως, έρευνες δείχνουν πως όταν τα άτομα έχουν εμπειρίες αποτυχίας, τότε αυξάνεται το άγχος για τυχόν αποτυχία στο μέλλον (Auerbach, 1973. Gaudry & Poole, 1972. Mandler & Sarason, 1953).

Τα παραπάνω επιβεβαιώνονται και από τους Covington και Omelich (1991), οι οποίοι αναφέρουν ότι οι συνθήκες αποτυχίας προκαλούν άγχος καθώς και ένα αίσθημα αυτό-αμφισβήτησης και αβεβαιότητας για τις ικανότητές μας.

Άξιο αναφοράς είναι το γεγονός ότι οι άνθρωποι που φοβούνται την αποτυχία τείνουν να έχουν χαμηλή αυτοπεποίθηση και αυτοεκτίμηση. Σύμφωνα με τον Bandura (1986,1997), τα άτομα με χαμηλή αυτοπεποίθηση δίνουν μεγάλη έμφαση στις εμπειρίες αποτυχίας και εκλαμβάνουν τις καταστάσεις ως πιο δύσκολες από ό,τι είναι στην πραγματικότητα.

Επιπλέον, φοβόμαστε την αποτυχία διότι θεωρούμε ότι η αξία μας καθορίζεται αποκλειστικά από τις επιδόσεις μας στις διάφορες συνθήκες αξιολόγησης. Έτσι, ταυτίζουμε την εμπειρία μιας αποτυχίας με την συνολική μας αξία ως άτομα.

Ταυτόχρονα, η χαμηλή αυτοπεποίθηση επηρεάζει τον βαθμό που θα προσπαθήσουμε, την επιμονή μας και τις πιθανότητες επιτυχίας μας σε ένα έργο (Marsh,1990. Martin & Debus, 1998).

Οι έρευνες των McGregor και Elliot (2005) επισημαίνουν ότι τα άτομα που βιώνουν έντονο φόβο σχετικά με την αποτυχία, εμφανίζουν την τάση να υπεργενικεύουν μια συγκεκριμένη εμπειρία αποτυχίας. Θεωρούν, δηλαδή, ότι συνεχώς θα αποτυγχάνουν ανεξαιρέτως προσπάθειας μειώνοντας με αυτόν τον τρόπο την αυτοεκτίμηση και αυτοπεποίθησή τους. 

Άλλος ένας βασικός παράγοντας που συμβάλλει στην ενίσχυση του φόβου για την αποτυχία είναι οι σχέσεις γονέα-παιδιού. Όπως επισημαίνουν οι McGregor και Elliot (2005), ο φόβος της αποτυχίας πηγάζει από τις ενδοοικογενειακές σχέσεις.

Αναλυτικότερα, έρευνες φανερώνουν ότι τα άτομα που βιώνουν υψηλά επίπεδα φόβου αποτυχίας είχαν μητέρες που κατέκριναν την αποτυχία και αντιδρούσαν ουδέτερα στην επιτυχία κατά την παιδική ηλικία (Teevan,  1983).

Επιπλέον, όταν ένα παιδί βλέπει τους ίδιους τους γονείς του να φοβούνται την προσωπική τους αποτυχία, μέσω της διαδικασίας της μίμησης αναπτύσσει αρνητικά συναισθήματα απέναντι σε οποιαδήποτε εμπειρία αποτυχίας (Elliot & Thrash, 2004).

Αυτά τα άτομα μαθαίνουν να ορίζουν την αποτυχία ως κάτι μη αποδεκτό και έτσι επιδιώκουν να αποφύγουν καταστάσεις που θα τους εκθέσουν σε αυτήν και θα διαταράξουν την ασφάλεια που τους προσφέρει το οικογενειακό περιβάλλον.

Αξίζει να σημειωθεί, ότι οι άνθρωποι που εκδηλώνουν φόβο για την αποτυχία αναφέρουν πως αισθάνονται μικρότερη εγγύτητα με τους γονείς τους μετά από το βίωμα αυτής και ότι αποφεύγουν να την γνωστοποιήσουν. Αυτό συμβαίνει διότι έχει διαμορφωθεί ένα μοτίβο πεποίθησης στο άτομο, σύμφωνα με το οποίο επικρατεί η άποψη ότι εάν αποτύχει οι γονείς του θα το απορρίψουν (Baldwin & Meurier, 1999. Baldwin & Sinclair, 1996).

Σαφώς, οι διαμορφωμένες αυτές αντιλήψεις γενικεύονται αργότερα και στις σχέσεις μας με τους σημαντικούς άλλους. Θεωρούμε λοιπόν, ότι η αποτυχία μας στην επίτευξη ενός στόχου/έργου θα υπονομεύσει τη σχέση μας μαζί τους.

Μηχανισμοί άμυνας ως απάντηση στον φόβο της αποτυχίας

Προκειμένου να απαλλαχτούν από το άγχος και τη γενικότερη δυσφορία που γεννά ο φόβος της αποτυχίας, οι άνθρωποι υιοθετούν κάποιους μηχανισμούς άμυνας, οι οποίοι δεν κρίνονται ιδιαίτερα αποτελεσματικοί μακροχρόνια.

Κυριότερος από αυτούς είναι η αναβλητικότητα, δηλαδή η τάση να καθυστερούν την εκκίνηση ή λήξη ενός έργου, αφήνουν τα πράγματα για την τελευταία στιγμή (Solomon & Rothblum, 1984).

Επιπροσθέτως, για να αντισταθμιστούν οι αρνητικές συναισθηματικές συνέπειες του φόβου της αποτυχίας οι άνθρωποι ενστερνίζονται μία αρνητική στάση συμπεριφοράς απέναντι σε συνθήκες αξιολόγησης, παύουν να προσπαθούν και επιδεικνύουν μειωμένο κίνητρο να δώσουν τον καλύτερο εαυτό τους κατά τη διαδικασία εκτίμησης.

Όσα προαναφέρθηκαν συμβαίνουν με απώτερο σκοπό την προστασία της αυτοεκτίμησης σε περίπτωση αποτυχίας, καθώς θα δικαιολογήσουν την αποτυχία τους στην αναβλητικότητα, τα μειωμένα κίνητρα και την ελλιπή προσπάθεια και όχι στην επάρκεια των ικανοτήτων που διαθέτουν.

Προτάσεις για την αντιμετώπιση του φόβου αποτυχίας

Ως άνθρωποι θεωρούμαστε πολυδιάστατα όντα και τα συναισθήματά μας παίζουν καθοριστικό ρόλο σε αυτό. Επομένως, πρέπει να προσπαθήσουμε να αναγνωρίσουμε και να αποδεχτούμε όλα τα συναισθήματα που προκύπτουν μέσα από τις εμπειρίες μας, είτε είναι θετικά είτε αρνητικά.

Μέσα από τη διαδικασία αυτή θα κληθούμε να τα επεξεργαστούμε, να τα αξιολογήσουμε και να προσαρμοστούμε αναλόγως, ενισχύοντας έτσι την ενόραση και την αυτοσυνείδησή μας.

Αξίζει να αναφερθεί η σημασία της θετικής αναπλαισίωσης για βιώματα, συνθήκες και καταστάσεις που αρχικά κρίνονται αρνητικά. Η στρατηγική αυτή προτείνει να δίνεται μια εναλλακτική ερμηνεία σε μία κατάσταση.

Επομένως, τα άτομα καλούνται να δουν τα γεγονότα από μια διαφορετική οπτική γωνία, εστιάζοντας στα θετικά (Throop, 2012). Για παράδειγμα, σύμφωνα με τους Robson και Troutman-Jordan (2014) τα άτομα στοχεύουν στην αναδόμηση των αντιλήψεών τους για ένα γεγονός από αρνητικές σε θετικές και όχι στην ακύρωση των σκέψεων και συναισθημάτων τους.

Συμπερασματικά, η βιβλιογραφία δείχνει ότι η στρατηγική της θετικής αναπλαισίωσης κρίνεται αποτελεσματική και συμβάλλει στην ενίσχυση της προσαρμοστικότητας του ατόμου.  

Προτεινόμενη Βιβλιογραφία σχετικά με τον φόβο αποτυχίας

1. Atkinson, J. W. (1957). Motivational determinants of risk-taking behavior. Psychological Review, 64(6, Pt.1), 359–372.
2. Auerbach, S. M. (1973). Effects of Orienting Instructions, Feedback-Information, and Trait-Anxiety Level on State-Anxiety. Psychological Reports, 33(3), 779–786.
3. Baldwin, M. W., & Sinclair, L. (1996). Self-esteem and "if…then" contingencies of interpersonal acceptance. Journal of Personality and Social Psychology, 71(6), 1130–1141.
4. Baldwin, M.W., & Meunier, J. (1999). The Cued Activation of Attachment Relational Schemas. Social cognition: Guilford Press, 17(2). 
5. Bandura, A. (1986). Social foundations of thought and action: A social cognitive theory. New Jersey: Prentice Hall.
6. Bandura, A. (1997). Self-efficacy: The exercise of control. New York: Freeman & Co.
7. Covington, M. V. (1985b). Test anxiety: Causes and effects over time. In H. M. van der Ploeg, R. Schwarzer & C. D. Spielberger (Eds.), Advances in test anxiety research (Vol. 4). Lisse: Swets & Zeitlinger. 
8. Covington, M.V., & Omelich, C.L. (1991). Need achievement revisited: Verification of Atkinson’s original 2 x 2 model. In C.D. Spielberger., I.G. Sarason., Z. Kulcsar., & G.L. Van Heck. (Eds.). Stress and emotion (Vol 14). New York, NY: Hemisphere
9. Dictionary of Psychology, American Psychological Association. httpa://dictionary.apa.org/fear-of-failure
10.Elliot, A. J., & Thrash, T. M. (2004). The Intergenerational Transmission of Fear of Failure. Personality and Social Psychology Bulletin, 30(8), 957–971.
11.Gaudry, E., & Poole, C. (1972) The Effects of an Experience of Success or Failure on State Anxiety Level. The Journal of Experimental Education, 41(1), 18-21.
12.Gilbert, P. (1998). What is shame? Some core issues and controversies. In P. Gilbert & B. Andrews (Eds.), Shame: Interpersonal behavior, psychopathology, and culture (pp. 3–38). Oxford University Press. 
13.Hodapp, V. (2007). Anxiety, fear of failure, and achievement: Two path analytical model. Taylor & Francis Online, 1(4), 301-312.
14.Lewis, H. B. (1971). Shame and guilt in neurosis. Psychoanalytic Review, 58(3), 419–438.
15.Lewis, M., & Haviland-Jones, J. (Eds.). (2000). Handbook of emotions (2nd ed.). New York: Guilford.
16.Liebert, R. M., & Morris, L. W. (1967). Cognitive and Emotional Components of Test Anxiety: A Distinction and Some Initial Data. Psychological Reports, 20(3), 975–978.
17.Mandler, G., & Sarason, S.B. (1953). The Effects of Prior Experience and Subjective Failure on the Evocation of Test Anxiety. Journal of Personality, 21(3), 336-341.
18. Marsh, H.W. A multidimensional, hierarchical model of self-concept: Theoretical and empirical justification. Educational Psychology Review 2, 77–172 (1990). 
19.Martin, A.J., & Debus, R.L. (1998). Self-reports of mathematics self-concept and educational outcomes: The roles of ego-dimensions and self-consciousness. British Journal of Educational Psychology, 68(4), 517–535.
20.Martin, A. (2002). The Lethal Cocktail: Low Self-belief, Low Control, and High Fear of Failure. Journal of Psychologists and Counsellors in Schools, 12, 74-85. 
21.Martin, A. J., & Marsh, H. W. (2003). Fear of failure: Friend or foe? Australian Psychologist, 38(1), 31–38.
22.McGregor, H. A., & Elliot, A. J. (2005). The Shame of Failure: Examining the Link Between Fear of Failure and Shame. Personality and Social Psychology Bulletin, 31(2), 218–231.
23.Ogilvie, D. M. (1987). The undesired self: A neglected variable in personality research. Journal of Personality and Social Psychology, 52(2), 379–385.
24.Robson, James P, Jr,B.S.N., R.N., & Troutman-Jordan, M. (2014). A Concept Analysis of Cognitive Reframing. Journal of Theory Construction & Testing, 18(2), 55-59.
25.Schouwenburg, H. C. (1992). Procrastinators and fear of failure: an exploration of reasons for procrastination. European Journal of Personality, 6(3), 225–236. 
26.Solomon, L. J., & Rothblum, E. D. (1984). Academic procrastination: Frequency and cognitive-behavioral correlates. Journal of Counseling Psychology, 31(4), 503–509. 
27.Tangney, J. P. (1995). Shame and guilt in interpersonal relationships. In J. P. Tangney & K. W. Fischer (Eds.), Self-conscious emotions: The psychology of shame, guilt, embarrassment, and pride (pp. 114–139). Guilford Press.
28.Tangney, J. P. (2002). Self-conscious emotions: The self as a moral guide. In A. Tesser, D. A. Stapel, & J. V. Wood (Eds.), Self and motivation: Emerging psychological perspectives (pp. 97–117). American Psychological Association.
29.Teevan, R. C. (1983). Childhood development of fear of failure motivation: A replication. Psychological Reports, 53(2), 506. 
30.Throop, R., & Castellucci M.B. (2013). Reachingyour potential: Personal and professional development (4th ed.). Wadsworth, Cengage Learning.