Η Μοναξιά του Καλοκαιριού

Ακρόαση άρθρου......

Το καλοκαίρι, εποχή φωτός, διακοπών και κοινωνικής εξωστρέφειας, συχνά συνδέεται με εικόνες πληρότητας και χαλάρωσης.

Ωστόσο, για πολλούς ανθρώπους, αυτή η εποχή λειτουργεί ως ενισχυτικός καθρέφτης της μοναξιάς, της υπαρξιακής απουσίας και της ασυνείδητης προσμονής για κάτι που δεν έρχεται.

Η μοναξιά του καλοκαιριού δεν είναι απλώς η έλλειψη σχέσεων· είναι η διάψευση μιας φαντασιακής προσδοκίας πλήρους εγγραφής στο κοινωνικό.

Μέσα σε αυτή την αντίφαση αναδύεται ένα βαθύτερο ψυχικό υλικό, που αξίζει να διερευνηθεί.

Η ψυχαναλυτική θεώρηση μας βοηθά να δούμε πέρα από τη φαινομενικότητα. Ο Jacques Lacan περιγράφει το υποκείμενο ως δομημένο γύρω από την έλλειψη, μια έλλειψη που δεν αφορά απαραίτητα κάτι εξωτερικό, αλλά τη σχέση με την επιθυμία (Lacan, 1977). Το καλοκαίρι, με την υπερδιέγερση του φωτός, του κοινωνικού βλέμματος και της σωματικής έκθεσης, κινητοποιεί αυτή την έλλειψη. Δεν είναι σπάνιο οι άνθρωποι να βιώνουν άγχος, αποσύνδεση ή ακόμα και κατάθλιψη σε μια περίοδο που «υποτίθεται» ότι όλα είναι καλά.

Η εποχιακή υπερδιέγερση —του φωτός, της σωματικής επαφής, της εξωστρέφειας— εντείνει την εσωτερική σιωπή.

Η υποχρέωση να «περάσουμε καλά» γίνεται ένας κοινωνικός κανόνας, μια σχεδόν καταναγκαστική επιταγή. Όσοι δεν ταυτίζονται με αυτό το αφήγημα, συχνά βιώνουν ενοχή, απομόνωση ή και ντροπή (Kristeva, 1989). Το καλοκαίρι αποκαλύπτει την αντίφαση μεταξύ του προσωπικού βιώματος και της συλλογικής εικόνας της ευτυχίας.

Η μοναξιά του καλοκαιριού είναι ιδιαίτερη γιατί συμβαίνει σε ένα τοπίο πληρότητας.

Όπως έγραψε η Julia Kristeva, η μελαγχολία δεν προκύπτει πάντα από την απώλεια, αλλά από κάτι που ποτέ δεν αποκτήθηκε – μια πρωταρχική αποστέρηση που εγγράφεται στο σώμα και τη γλώσσα (Kristeva, 1989). Το καλοκαίρι, καθώς όλα φαίνονται διαθέσιμα – οι σχέσεις, η επαφή, το φως – η έλλειψη γίνεται πιο έντονη. Είναι η στιγμή που η ψυχή αντιλαμβάνεται πως αυτό που λείπει δεν είναι η θάλασσα ή η παρέα, αλλά η δυνατότητα ουσιαστικής εγγύτητας.

Ο Donald Winnicott, με τη θεωρία του για τον «αληθινό και ψεύτικο εαυτό», εξηγεί ότι πολλοί άνθρωποι ζουν μέσα από αυτό που οι άλλοι περιμένουν από αυτούς, χωρίς ποτέ να εκφράσουν τον εσωτερικό τους κόσμο (Winnicott, 1965). Το καλοκαίρι, με τις διακοπές, τις παρέες και την κοινωνική ζωή, μπορεί να λειτουργήσει ως καθρέφτης αυτής της εσωτερικής ασυνέπειας. Όταν λείπει ο χώρος της αυθεντικότητας, τότε η σιωπή γίνεται εσωτερική κραυγή.

Η μοναξιά δεν είναι πάντα αρνητική. Υπάρχει και η δημιουργική μοναξιά, αυτή που επιτρέπει στο άτομο να συναντήσει τον εαυτό του, να αποσυρθεί από την εξωτερική φλυαρία και να δώσει χώρο στην εσωτερική του φωνή. Σε αυτό το πλαίσιο, η μοναξιά του καλοκαιριού μπορεί να λειτουργήσει ως θεραπευτικό πεδίο – εφόσον δεν προσπαθούμε να την καλύψουμε με υπερδραστηριότητα ή καταναλωτικές απολαύσεις, αλλά να την ακούσουμε.

Οι σύγχρονες μελέτες για την ψυχική υγεία καταδεικνύουν ότι η μοναξιά έχει άμεσες επιπτώσεις στο άγχος, την κατάθλιψη και τη συνολική ευημερία. Ωστόσο, οι ίδιες έρευνες τονίζουν πως η υποκειμενική αίσθηση μοναξιάς, και όχι απλώς η κοινωνική απομόνωση, είναι ο καθοριστικός παράγοντας (Cacioppo & Patrick, 2008).

Το καλοκαίρι, η αντίθεση ανάμεσα σε αυτό που «φαίνεται» και αυτό που βιώνεται, εντείνει αυτή τη διάσταση. Δεν είναι η απουσία σχέσεων που μας πονά. Είναι η απουσία νοήματος μέσα σε αυτές.

Το καλοκαίρι λοιπόν μπορεί να γίνει ευκαιρία. Αντί να υποταχθούμε στην υποχρέωση της ευτυχίας, μπορούμε να στραφούμε προς τα μέσα. Να επιλέξουμε συνειδητά τη συντροφιά, τη σιωπή, τη γείωση με το σώμα μας και με τη φύση. Η απλότητα δεν είναι στέρηση. Είναι επιστροφή στο ουσιώδες.

Σε έναν κόσμο γεμάτο εικόνες, ήχους και ταχύτητα, το να μείνεις λίγο μόνος – χωρίς θόρυβο, χωρίς προσδοκίες – είναι ίσως η πιο ριζοσπαστική πράξη φροντίδας. Η μοναξιά του καλοκαιριού μπορεί να γίνει πρόσκληση ώστε να υπάρξεις αληθινά, χωρίς ρόλους, ανακαλύπτοντας τελικά την αίσθηση του να μένεις με τον εαυτό σου.

Σε ορισμένες περιπτώσεις αυτού του τύπου η μοναξιά λειτουργεί ως επανενεργοποίηση πρώιμων εμπειριών. Ένα κενό σπίτι τον Αύγουστο μπορεί να ανασύρει τη μνήμη μιας παιδικής εγκατάλειψης, ενός διαζυγίου, ή της σιωπής ενός γονιού που δεν ασχολούταν. Οι ασθενείς συχνά περιγράφουν το καλοκαίρι ως περίοδο που επανέρχεται μια ανεξήγητη μελαγχολία — κάτι σαν 'παλιά υγρασία', που δεν έχει αφήσει ποτέ το ψυχικό τους τοπίο. Η ένταση της εποχής λειτουργεί ως μεγεθυντικός φακός, που αποκαλύπτει ό,τι έχει σιωπήσει αλλά όχι θεραπευτεί.

Η ψυχοδυναμική προσέγγιση μας καλεί να δούμε αυτά τα φαινόμενα όχι ως 'αρρυθμίες της διάθεσης', αλλά ως ενδείξεις ασυνείδητων επιθυμιών και συγκρούσεων.

Όταν οι κοινωνικές νόρμες επιβάλλουν διαρκή απόλαυση, το άτομο μπορεί να βιώσει ακόμη πιο βαθιά τη διάσπαση ανάμεσα σε αυτό που αισθάνεται και σε αυτό που 'πρέπει' να νιώσει. Αυτό δημιουργεί ένα είδος υπαρξιακής διχοτόμησης, που συχνά εκφράζεται ως αίσθημα ανεπάρκειας ή αποτυχίας — ενώ στην πραγματικότητα είναι μια μορφή ψυχικής αλήθειας που αντιστέκεται στο επιφανειακό.

Ας πάρουμε το παράδειγμα της Μ., μιας γυναίκας 42 ετών, που περιέγραψε τις καλοκαιρινές της διακοπές ως 'θλιβερές, αν και όμορφες'. Παρά την ομορφιά του τοπίου, ένιωθε απούσα από το παρόν, σαν να συμμετείχε σε μια παράσταση που δεν της ανήκε. Όπως ανέφερε, "όλοι έβγαζαν φωτογραφίες και γελούσαν, αλλά εγώ ένιωθα σαν να φορούσα μάσκα". Στην ψυχοθεραπεία, συνδέσαμε αυτή την εμπειρία με την παιδική της ανάμνηση να μένει μόνη της στο χωριό κάθε Αύγουστο, όταν οι γονείς της έφευγαν για δουλειά. Η μοναξιά της τότε ενεργοποιούνταν από τη φαινομενική πληρότητα του τώρα.
Η ψυχική εργασία που μπορεί να γίνει σε αυτές τις περιόδους δεν είναι εύκολη, αλλά είναι βαθιά μεταμορφωτική. Χρειάζεται χώρο, αποδοχή και χρόνο.

Από ψυχαναλυτική σκοπιά, θα μπορούσαμε να πούμε ότι το καλοκαίρι συχνά φέρνει στην επιφάνεια τη βαθύτερη σύγκρουση ανάμεσα στην επιθυμία και την αδυναμία πλήρωσής της. Το υποκείμενο, βυθισμένο σε ένα φαντασιακό πλαίσιο πληρότητας, έρχεται αντιμέτωπο με τη συνειδητοποίηση ότι τίποτα εξωτερικό δεν μπορεί να γεμίσει το εσωτερικό του κενό. Το βίωμα αυτό δεν είναι παθολογικό· είναι η αρχή μιας πιο αυθεντικής σχέσης με τον εαυτό.

Στη μεταμοντέρνα κοινωνία, η επιταγή για ‘ευτυχισμένες στιγμές’ κυριαρχεί. Η εικόνα, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, τα φίλτρα ευδαιμονίας επιβάλλουν έναν τρόπο παρουσίας που καταργεί τη συναισθηματική πολυπλοκότητα. Όμως η ψυχή δεν υπακούει σε φίλτρα. Η αληθινή εμπειρία περιλαμβάνει και τη σιωπή, και την πλήξη, και την αμφιβολία. Η καλοκαιρινή μοναξιά μπορεί να γίνει ένας δίαυλος ειλικρίνειας — αντί να την καταπνίξουμε, μπορούμε να την αναγνωρίσουμε ως κάτι που έχει να μας πει.

Ας θυμόμαστε: η φροντίδα δεν είναι μόνο να προσφέρεις, αλλά και να επιτρέπεις στον εαυτό σου να είναι αυτό που είναι. Η μοναξιά δεν χρειάζεται να είναι απειλή. Μπορεί να είναι άνοιγμα. Αν την κοιτάξεις χωρίς φόβο, μπορεί να γίνει σύνδεση — όχι απαραίτητα με κάποιον άλλον, αλλά με εκείνα τα μέρη του εαυτού που είχαν παραμείνει χρόνια σιωπηλά.

Βιβλιογραφία

Cacioppo, J. T., & Patrick, W. (2008). Loneliness: Human Nature and the Need for Social Connection. New York: W. W. Norton & Company.

Kristeva, J. (1989). Black Sun: Depression and Melancholia. New York: Columbia University Press.

Lacan, J. (1977). Écrits: A Selection. London: Routledge.

Winnicott, D. W. (1965). The Maturational Processes and the Facilitating Environment. London: Hogarth Press.